MATUMIZI YA SARUFI
MATUMIZI YA SARUFI
USIBAKI NYUMA>PATA NOTES ZETU KWA HARAKA:INSTALL APP YETU-BOFYA HAPA
UNAWEZA JIPATIA NOTES ZETU KWA KUCHANGIA KIASI KIDOGO KABISA:PIGA SIMU:0787237719
FOR MORE NOTES,BOOKS,SCHEMES OF WORKS,PAST PAPERS AND ANALYSIS CLICK HERE
NADHARIA ZA SARUFI
Dhana ya sarufi ya lugha imefafanuliwa na wataalamu mbalimbali wa sarufi.
Mtaalamu James Salehe Mdee (1999) sarufi ya Kiswahili sekondari na vyuo anafafanua maana ya sarufi kuwa ni mfumo wa kanuni za lugha zinazomwezesha mzungumzaji kutunga sentensi sahihi na zenye kukubaliwa na wazawa wa lugha. Kanuni hizi hujitokeza katika lugha ya mzawa wa lugha inayohusika ambaye anaifahamu barabara lugha yake. Sarufi inajumuisha mfumo wa sauti maumbo ya maneno muundo na maana.
Mtaalamu Mbundo Msokile (1992) na khamisi (1978) wanasema sarufi ni mfumo wa taratibu na kanuni zinazotawala matumizi sahihi ya matamshi, maumbo ya maneno, miundo ya tungo na maanda ya miundo ya lugha. Ni mfumo wa taratibu zinazomwezesha mzungumzaji wa lugha kutoa tungo sahihi na pia inamwezesha mtu yeyote anayezungumza kuelewa tungo zinazotolewa na mtu mwingine anayetuma lugha hiyo hiyo.
F. Nkwera (1978) anasema sarufi ni utaratibu wa kanuni zinazomwezesha mzawa au mtumiaji yeyote wa lugha kuelewa tungo zinazotolewa na mtu mwengine anayetunza lugha hiyo hiyo. Kufafanua nakuzielewa kwa undani tungo mbalimbali zitumikazo katika lugha hiyo pamoja na kutoa tungo sahihi na zinazoeleweka
HITIMISHO
Kwa ujumla maana zote zilizotolewa na wataalamu wote ni maana sahihi za sarufi ila tunaweza kuhitimisha kwa sarufi ni kanuni, sheria au taratibu zinazotawala lugha katika viwango yote vya uchambuzi wa lugha yaani kiwango cha sarufi matamshi (fonolojia) sarufi maumbo (mofolojia) sarufi miundo (sintaksia) na sarufi maana (semantiki)
AINA ZA SARUFI
Ujumla sarufi inaweza ikagawanywa katika aina kuu zifuatazo
SARUFI MATAMSHI (UMBO SAUTI)
Sauti katika lugha yaani jinsi ambavyo vitamkwa au sauti za lugha zinavyoungana ili kujenga maneno yanayokubalika katika lugha husika.
N.B: Sarufi matamshi hujishughulisha na uchambuzi wa sauti zilizomo katika lugha. Namna zinavyotamkwa, mahali zinapotamkwa na namna sauti hizo zinavyopangwa; ili kujenga maneno ya lugha Fulani.
Lugha mbili tofauti zinawezakuwa na sauti zinazofanana lakini zikatofautiana katika utaratibu wa kuzipanga sauti hizo. Kila lugha ina utaratibu wake wa mpangilio wa sauti ili kujenga ama mofimu, silabi au maneno. Sauti zitumikazo katika lugha zinaweza kugawanywa katika makundi mawili
i. Irabu, mfano a, e, i, o, u
ii. Kansonati, mfano k, g, ch, i, d
FONIMU
Fonimu ni kipashio kidogo kabisa cha kifonilojia ni kitamkwa cha msingi cha kifonolojia kinacho badili maana ya neno
K, P, B ni fonimu kwani ndio zinafanya maneno hayo kutofautiana kimaana.
T na g ni fonimu zinazofanya maneno haya kutofautiana kimaana.
Irabu na konsonanti zinapotumika katika luga huitwa alfabeti.
Irabu ni sauti za lugha ambazo hutamkwa bila kuwepo kwa kizuizi chochote kwenye mkondo wa hewa utokao mapafuni kwenda nje kupitia chemba ya kinywa na pua..
SIFA ZA IRABU
1. Irabu hutolewa kwa mrindimo wa ujenzi sauti
2. Irabu zinapotamkwa midomo ya mtamkaji huviringwa na kutandazwa
3. Utamkaji wa sauti hizi utegemea mkao wa ulimi katika chemba ya kinywa.
KONSONANTI
Ni sauti ambazo hutamkwa kwa kuzuia mkondo wa hewa katika sehemu mbalimbali kinywani hasa kwa kutumia ulimi.
i. Konsonanti ghuna: ni zile ambazo hutamkwa zikiwa na mrindimo mkubwa wa nyuzi sauti
ii. Konsonanti zisizosighuna(sighuna): ni zile ambazo hutamkwa zikiwa na mrindimo mdogo wa sauti
Katika Kiswahili sanifu, kuna konsonanti 23 na viyeyusho viwili hizo ni b, ch, d, dh, f, g gh, j, k, l, m, n, h, ny, ng, p, r, s, sh, t, th, v, z.
Na viyeyusha viwili ambavyo ni :
SILABI
Ni kitamkwa au sehemu ya neno ambayo hutamkwa mara moja na kwa pamoja kama sehemu ya fungu moja la sauti.
Silabi zinagawanyika katika makundi mawili
i. Silabi funge
ii. Silabi humo
i. SILABI FUNGE
Ni silabi zinazoishia na konsonanti
ii. SILABI HURU
Ni kitamkwa katika lugha (sauti katika luhga)
ALOFONI
Ni vitamkwa tofauti yaani sauti zinabadili maana ya neno. Mfano
Bh na b ni alafoni zinazobadili maana ya neno
2. SARUFI MAUMBO ( mofolojia)
Sarufi maumbo hujishughulisha na namna maneno ya aina mbalimbali yanavyoundwa katika lugha. Maneno katika lugha hujengwa kwa kuunganisha vipengele vidogo vya maneno ambavyo hubeba dhana mbalimbali kama vile nafsi,wakati,wingi,umoja, uyakinishi na kauli mbalimbali n.k
Vipande hivi vidogo vya maneno vijengavyo neno hufahamika kama mofimu, katika kila lugha kuna utaratibu wake wa kuzipanga mofimu ili kujenga maneno yenye maana katika lugha husika. Kwa kawaida mofimu hupangwa kwa kufuata utaratibu maalumu utarabu huo hujengwa kama utaratibu wa mpangilio kwa kufuata kanuni na huo utaratibu wa mpangilio wa mofimu usipofuata maumbo ya maneno yasiyokuwa na maana yaani yaliyokataliwa na wazawa wa lugha husika. Utaratibu wa kuzipanga mofimu ili kuzalisha maneno yenye maana katika lugha husika hutuzalia kanuni maumbo kwa mfano katika lugha ya Kiswahili mofimu za umoja na wingi katika nomino huwekwa mwanzoni katika utaratibu huu haukubaliki katika luhga ya kiingereza, katika lugha ya kiingereza mofimu za umoja na wingi huwekwa mwishoni mwa nomino. Mfano
Boy – boys
Girl – girls
Idea – ideas
N:B Kwa ujumla sarufi maumbo (mofolojia) hujishughulisha na jinsi ambavyo mofimu mbalimbali zinavyoungana ili kujenga maneno yatumikayo katika lugha. kipashio cha msingi katika mofolojia ya lugha ni mofimu.
3. SARUFI MIZINGO/UMBO TUNGO (Miundo maneno / sintaksia)
uchunguzi wa mpangilio wa maneno katika sentensi na uhusiano wa maneno hayo sintaksia huchunguza sheria au kanuni zinazofuatwa katika kuyapanga maneno ya lugha yaani mpangilio wa neno moja baada ya jingine kwa namna ambayo itayafanya maneno hayo yalete maana inayokubalika katika lugha inayohusika wakati mwingine mpangilio wa maneno unaweza ukawa sahihi yaani ulizounda utaratibu lakini ukazalisha tungo zisizo kuwa na maana hiyo zitakuza mpangilio wa maneno wenye kuleta maana.
N:B Katika lugha ya Kiswahili kanuni kubwa ya kisintaksiani ni ile inayosema, kila sentensi iliyo sahihi na yenye kukubalika kwa wazao wa lugha ya Kiswahili sharti iwe na muundo wakiima na kiarifu au kikundi nomino na kikundi kitenzi.
4. SARUFI MAANA (UMBO MAANA SEMANTIKI)
Tawi hili la sarufi huchunguza maana inayoonekana wazi na maana iliyofichika huchunguza muundo wa tungo ili kupata maana iliyofichika. Katika lugha kila neno tungo huwa na maana yake. Kwa mfano, mtoto amelalia uji. Neno amelalia kama lilivyotumika, Katika sentensi hii halina maana moja na hivyo kuifanya sentensi hiyo kuwa na maana zaidi ya moja, mara nyingi maana ya neno hutegemea matumizi ya neno katika muktadha Fulani.
N.B.: Lugha inaweza ikafanya kazi sawasawa ambazo taratibu na kanuni za lugha husika zimefutwa. Taratibu hizo ni zile zinazohusu matamshi, maumbo, muundo na maana. Taratibu hizi ndizo humwezesha mzawa au mtumiaji yeyote wa lugha kutoa tungo sahihi na zinazoeleweka kwa matumizi mengine ya lugha na kuelewa tungo zinazokataliwa na watumiaji wengine wanaotumia lugha hiyo hiyo.
VIPASHIO VYA LUGHA
Lugha hujengwa na vipashio mbalimbali ambavyo vinatabia ya kujengana yaani vipashio vidogo huungana kujenga vipashio vikubwa zaidi.lugha ina vipashio vikuu vitano ambavyo ni
Mofimu – Neno – Kirai – Kishazi – Sentensi
Vipashio hivi wakati mwingine hufahamika kama tungo isipokuwa kipashio kidogo kwa vingine vyote katika lugha ni mofimu na kipashio kikubwa kuliko vingine vyote ni sentensi vipashio vyote katika lugha vina muundo maalum unaoonesha jinsi vinavyojenga vipashio vikubwa kuliko vingine vyote ni sentensi, vipashio vyote katika lugha vina muundo maalumu unaonekana jinsi vinavyojengwa isipokuwa mofimu
MOFIMU
Mofimu ndio kipashio cha msingi kinachoshughulika katika mofolojia ya lugha kwa maana mbalimbali za mofimu. Baadhi ya wataalamu hujaza mofimu kwa kutumia kigezo cha muundo wa mofimu na wengine hufasili kwa kutumia kigezo cha kazi au dhima zinazobebwa na mofimu husika.
MAANA YA MOFIMU
Mofimu ni sehemu ya neno au neno zima lenye maana ya kisarufi au maana ya kileksika
AU
Mofimu ni kipashio kidogo cha kimofolojia chenye kubeba maana iliyo ya kisarufi au ya kileksika
Mofimu hupangwa kwa kuzingatia utaratibu maalumu ili kujenga maneno yenye maana utaratibu huo hufahamika kama kanuni. Utaratibu wa upangaji wa mofimu ukikiukwa huzalisha maumbo yasiyokubalika katika lugha husika.
Mfano: a – na – som – a neno hili linakubalika katika lugha kwa sababu mpangilio wake wa mofimu umezingatia kanuni lakini mpangilio wake ungekuwa vinginevyo husingekuwa na maana
Mfano: som – na – a –a tungezalisha umbo lisilokuwa na maana. Kila lugha inautaratibu wake wa kuzipanga mofimu
N.B Wakati mwingine mofimu huwa na maana sawa na neno, mofimu hizo huitwa mofimu huru au mofimu za kilekisika. Mofimu hizi husimama zenyewe bila kutegemea mofimu nyingine na huwa na maana kamili.
AINA ZA MOFIMU
Mofimu zinaweza zikagawanywa katika makundi mawili kwa misingi ya kikazi yaani mofimu za kileksika na mofimu zakisarufi. Pia zinaweza kugawanywa katika makundi mawili kwa msingi wa kimuundo na kupata mofimu huru na mofimu tegemezi.
1. MOFIMU HURU (Mofimu sabili/mofimu za kileksika)
Hizi ni mofimu ambazo husimama zenyewe zinaumbo dogo zaidi bila kupoteza maana. Aina hiyo ya mofimu hujitokeza katika aina mbali mbali za maneno;
Mfano baba, Mama, kaka, na winnie ni nomino
-chafu, bovu, fupi, zuri na tamu ni vivumishi.
-Hata, lakini, kama, mpaka, au- viunganishi
-Arifu, tafiti, samehe- vitenzi
Mofimu zote huru huwa na kazi ya kileksika
2. MOFIMU TEGEMEZI
Hizi ni mofimu ambazo haziwezi kusimama ili kukamilisha dhana iliyokusudiwa. Mofimu tegemezi hujumuisha mofimu awali, mzizi, na mofimu tamati.Mpangilio wa
mofimu hizo au mfungamano wa mofimu hizo huunda neno. Mofimu hutumika katika kuunda maneno
N.B Mofimu tegemezi zinapofungana huunda neno tegemezi, mfano: a – na – som – a anasoma, nam – pend – a – nampenda
Mofimu huru huunda neno huru mfano, Baba, mama starehe, jaribu n.k Mfungamano wa mofimu huru na mofimu tegemezi hujenga neno changamano. Mfano; mw – ana – nchi
Mw – ana – anga
KUBAINISHA MOFIMU
Kubainisha mofimu ni kuligawa neno katika mofimu zinazolijenga neno na kueleza kazi za kila mofimu ubabaishaji huo wa mofimu hufuata hatua zifuatazo
1. Kutambua aina ya neno – Yaani kama neno hilo ni tegemezi au neno changamano, Neno huru huundwa na mofimu huru na neno tegemezi huundwa na mofimu tegemezi na neno changamano huundwa na moja huru na mengine tegemezi
N: B Neno huru huwa halivunjwi vunjwi kwani huundwa na mofimu huru
2. Kulitenga neno na kulivunja vunja katika mofimu zinazojenga neno hilo yaani hujenga mofimu awali, mzizi na mofimu tamati.
N: B Mofimu awali, mzizi na mofimu tamati hupatikana katika maneno tegemezi na maneno changamano
3. Kueleza kazi ya kila mofimu
Mfano: Bainisha mofimu katika maneno yafuatayo
Hatukupendi
Hili ni neno tegemezi
ii. 1- Mofimu awali kianzishi, nafsi ya kwanza wingi
2 – Mofimu awali rejeshi kwa mtendwa
3 – Mofimu awali rejeshi kwa mtenda
4 – Mofimu mzizi
5 – Mofimu tamati kanushi
6. Asiyekujua
i. Hili ni neno tegemezi
iii. 1. Mofimu awali nafsi ya tatu umoja
2. Mofimu awali kanushi nafsi ya tatu umoja wakati uliopo
3-Mofimu ya urejeshi kwa mtenda
4-Mofimu awali ya urejeshi kwa mtendwa
5-Mofimu mzizi
6. Mofimu tamati
C. Kikikitangulia
i. Hili ni neno tegemezi
ii 1. Mofimu awali nafsi ya tatu umoja
2. Mofimu awali kanushi ya nafsi ya tatu umoja wakati uliopo
3 Mofimu ya urejeshi kwa mtenda.
4. Mofimu mzizi
5. Mofimu tamati
5.
7.
d. Nimejikata
i. Hili ni neno tegemezi
ii 1 – Mofimu awali ya nafsi ya kwanza umoja
2 – Mofimu awali inayoonesha hali timilifu
3 – Mofimu awali ya urejeshi wa kujitendea
4 -Mofimu mzizi
5 -Mofimu tamati
e. Sipendeki
Hili ni neno tegemezi
-Si- pend – ek –i
1 2 3 4
1. – Si – mofimu awali kanushi nafsi ya kwanza umoja wakati uliopo.
2. – pend- mofimu mzizi
3. -ek- mofimu tamati ya kutendeka
4. -i- mofimu tamati ya ukanushi
DHIMA ZA MOFIMU
Mofimu huwa na dhima au kazi mbalimbali zinazotumika katika maneno.
Kazi za mofimu ni kama zifuatazo:-
1. Kuongeza msamiati katika lugha au kubadili maneno kutoka kategoria moja kwenda kategoria nyingine.
Mfano: Nyumba – Nyumbani
Soma – somo
Soma – msomi
Taifa – taifisha.
2. Kuongeza maana ya ziada au kupanua maana ya neno
Mfano: Taifa – Utaifa
3. Kudokeza dhana ya umoja na wingi
Mfano: Mtu – watu
iii. Ni majina yenye umbo la umoja lakini umbo la wingi hakuna
Mfano: Umoja Wingi
Ukuta Kuta
U – Funguo Funguo
U-Kucha Kucha
U-kope kope
iv. Ni maneno ambayo yana umbo dhahiri la wingi lakini umbo la umoja halipo
Mfano: Umoja Wingi
Ukuta Kuta
U- Funguo Funguo
U-Kucha kucha
U-Kope kope
v. Ni nomino ambazo zina umbo dhahiri la wingi lakini umbo la umoja halipo
Mfano: Umoja Wingi
Boga Ma-boga
Jembe ma-jembe
Debe Ma-debe
Tako Ma-tako
Panga Ma-panga
iv. Ni majina yanayokuwa na mofimu ya wingi wala umoja
Mfano: Umoja Wingi
Boga ma – maboga
Debe ma – debe
Tako Ma-tako
Panga Ma-panga
v. Ni majina yanayokuwa na mofimu ya wingi wala umoja
Mfano: Umoja Wingi
Shule Shule
Ng’ombe Ng’ombe
Mbuzi Mbuzi
Kuku Kuku
N.B: Mofimu kapa hujitokeza katika kundi la pili (2) na kundi la tatu (3) ambapo katika kundi la pili (2) katika umoja majina yana mofimu (2). Mofimu ya kwanza inaonesha umoja na mofu ya pili inaonesha mzizi wa neno.
Katika wingi mofu ya wingi ni kapa ambayo hufuatiwa na mofu ya pili inaonesha mzazi wa neno. Katika wingi mofu ya wingi ni kopa ambayo hufuatiwa na mofu mzizi na kuzifanya nomino hizo kuwa na mofu mbili. Mofu ya kwanza ni kapa ambayo hudokeza wingi na mofimu ya pili ni mzizi. Japokuwa mofu ya wingi ni kapa yaani haiandikwi wala kutamkwa athari yake ipo.
DHIMA ZA MOFIMU
1.Kuonesha udogo wa kitu au ukubwa wa kitu
Mfano: Kijiti-jiti
Kuondoa upatanisho wa kisarufi ambao hutawaliwa na nomino ya kiima na kitenzi.
Mfano: Kiti kimevunjika.
Utaratibu huu haufai.
Sheria hii haifai.
Kudokeza nafsi mbalimbali.
Mfano: ni….na….som….a-nafsi ya kwanza umoja.
Tu….na….som….a-nafsi ya pili umoja
U-na-som-a- nafsi ya pili wingi
A-na-som-a- nafsi ya tatu umoja
wa-na-som-a- nafsi ya tatu wingi.
4. Kudokea njeo/wakati
Mfano: Atakuja- Wakati ujao
Atakapokuja- Wakati uliopo timilifu.
Amekuja- Wakati uliopita timilifu.
Alikuja- Wakati uliopita.
5.Kudokeza hali mbalimbali katika tungo.
Mfano: Hucheza- Hali ya mazoea.
Akija- Hali ya masharti.
Angekuja
6.Kudokeza urejeshi kwa mtenda mtendwa mtendwa kujitenda au tendo kwa mtenda.
Mfano: Aliyenipiga- Inaturejesha kwa mtenda.
Aliyenipiga- Inaturejesha kwa mtenda.
Aliyesomea-Inaturejesha kwa mtendewa
Nimejikata- Inarejesha tendo kwa mtenda (kujitenda)
7.Kuonesha ukanushi.
Mfano: Hakuja
Sisomi
8. Mofimu hudokeza kauli mbalimbali
Mfano: Kauli ya kutendwa- Pigw-pig-w-a
Kauli ya kutendewa-pig-iw-a
Kauli ya kutendea-pig-i-a
Kauli ya kutenda-pig-a
Kauli ya kutendeana-pig-an-a
Kauli ya kutendeshwa-pig-ian-a
Kauli ya kufungamanisha-gandamana
Kauli ya kutendwa-choma-chomoa
-funga-fungua
Kauli ya kutendaka-fumba- fumbata
-ambaa-ambata
4. Kuonesha udogo wa kitu au ukubwa wa kitu
Mfano: Kijiti – jiti
- Kuondoa upatanisho wa kisarufi ambao hutawaliwa na nomino ya kiima na kitenzi
Mfano: Kiti kimevunjika.
Utaratibu huu haufai.
Sheria hii haifai.
- Kudokeza nafsi mbalimbali
Mfano: ni ……na…. som ….a – nafsi ya kwanza umoja
Tu… na…som…a————-nafsi ya pili umoja
U-na-som-a ————– nafsi ya pili wingi
A-na-so-a——————- nafsi ya tatu umoja
wa – na—som—a———–nafsi ya tatu wingi
- Kudokeza njeo/wakati
Mfano: Atakuja – Wakati ujao
Atakapokuja – Wakati uliopo timilifu
Amekuja – Wakati uliopita timilifu
Alikuja – wakati uliopita
8. Kudokeza hali mbalimbali katika tungo
Mfano: Hucheza – hali ya mazoea
Akija – Hali ya masharti
Angekuja
9. Kudokeza urejeshi kwa mtenda mtendwa mtendwa jujitenda au tendo kwa mtenda
Mfano: Aliyenipiga – Inaturejesha kwa mtenda
Aliyenipiga – Inaturejesha kwa mtendwa
Aliyesomea – inaturejesha kwa mtendewa
Nimejikata – inarejesha tendo kwa mtenda (kujitenda)
10. Kuonesha ukanushi
Mfano: Hakuja
Sisomi
11. Mofimu hudokeza kauli mbalimbali
Mfano: Kauli ya kutendwa – Pigwa – Pig- w-a
Kauli ya kutendewa pig-iw –a
Kauli ya kutendea- pig –i – a
Kauli ya kutenda –Pig –a
Kauli ya kutendeana – Pig – an –a
Kauli ya kutendeshwa – pig-ian –a
Kauli ya kufungamanisha – gandamana
Kauli ya kutendwa – choma – chomoa
-Funga – fungua
Kauli ya kutendaka – fumba – fumbata
Ambaa – ambata
ALOMOFU
Alomofu ni maumbo zaidi ya moja au maumbo tofauti ambayo huwakilisha mofimu moja kisanji ambayo hufanya kazi moja kisaruji alomaju hutokea mazingira maalum baadhi ya mazingira hutabirika mengine hayatabiriki kabisa. Alomofina kwa kawaida kubadili maana ya neno.
UTOKEAJI WA ALOMOFU
- Mazingira ya kifonolojia (matamshi)
Kwa kutumia utawala au mazingira tunaweza kupata mofimu na alama yake kwa vitenzi vya lugha ya Kiswahili vinaponyumbuliwa huzalisha kauli mbalimbali, kauli hizo hudhihirika kutokana na kuwepo kwa mofimu mahususi zinazoonesha kauli husika.
Kauli ya kutendewa
Kauli hii inahusisha tendo ambalo hutendwa na muhusika Fulani kwa niaba ya wahusika mwingine. Maumbo ambayo huonesha kauli hiyo ya kutendwa ni (-iw-) (-ew-) na (-liw-) na (-lew-). Mambo haya hufahamika kama alomofu na utokeaji wake hutegemea athari za kimatamshi za kitenzi husika
Mfano: Lima – Lim – iw –a
Suka – suk – iw – a
Cheza – chez – ew –a
Paka – pak – iw – a
Soma – som – ew –a
Kimbia – kimb – liw –a
Tafiti – tafit – iw –a
Zoa – zo – l-ew –a
Chomoa – chomo – lew –a
Mofimu ya kauli ya kutendewa ina alomofu tano ambazo ni
(-iw-) hii hutokea ikiwa mzizi wa kitenzi unaishia na konsonanti na mzizi huo una irabu a,e,I,o,u.
- (ew-) hii hutokea ikiwa mzizi wa kitenzi unaishia na konsonanti na mzizi huo unairabu e au o
- (-liw-) hutokea ikiwa mzizi wakitenzi unaishia na irabu i, a , au u
- (-lew-) hutokea ikiwa mzizi wa kitenzi unaishia na irabu a au e
- (-w-) hutokea kama mzizi wa kitenzi unaishia na irabu- i -lakini kwa vitenzi vya kuchukua yaani visivyokuwa na asili ya kibantu.
- Mazingira ya kileksika
Kwa kutumia mazingira ya kileksika alomofu zinaweza kutokea katika ngeli za majina kwa mfano katika ngeli ya kwanza na y apili yaani m/w inaweza kuona alomofu ageli ya kwanzakama ifuatavyo:-
NGELI II NGELI 1
Wa –tu M-tu
Wa-ke M-ke
Wa-nafunzi Mw-anafunzi
Wa-elevu Mw-elevu
Wa-wezeshaji Mw-ezeshaji
Wa-imbaji Mw-imbaji
Wa-ongozaji Mw-ongozaji
Wa-uguzi Mu-uguzi
Wa-umbaji Mu-mbaji
Katika ngeli ya kwanza mofimu m –inaonesha umoja .katika ngeli hiyo ya kwanza ambayo kiwakilishi chake ni mofimu m- kuna maumbo matatu ambayo hufanya kazi ya kuonesha umoja katika ngeli- I- maumbo hayo ni;
Kwa hiyo ngeli ya I ina alomofu tatu alomofu ni (m-) (mw-) (-mu-)
- Alomofu (m-) hutokea inapofuatwa na konsonanti
- Alomofu (m-) hutokea inapofuata na irabi a, e, i, o
- Alomofu, (mu-) hutokea inapofuatwa na irabu- w
- Mazingira ya kisarufi
Kwa kutumia mazingira ya kisarufi tunaweza kupata mofimu na alomofu zake hasa katika mofimu njeo. Mofimu rejea inawakilishwa na maumbo yafuatayo.
a-li – soma
a-me – soma
a-na-soma
a- Ta- soma
Mofimu njeo inaolomofu nne alomofu hizo ni (-li-) (-me-) (-na-) na (-ta-)
- Alomofu (-li-) na (-ta-)
- Alomofu (-me-) hutokea kuonesha wakati uliopita timilifu
- Alomofu (-na-) hutokea kuonesha wakati uliopo
- Alomofu (-ta-) hutokea kuonesha wakati ujao.
N.B: ingwa alomofu ni maumbo yanayotofautiana hufanya kazi moja kisarufi. Maumbo hayo hutokea katika mazingira maalumu ambayo yanaweza yakatabirika au yasitabirike kabisa mazingira hayo yanaweza kuwa ya kifonolojia au mazingira ya kileksika na mazingira ya kisarufi.
VIAMBISHI
Baadhi ya watu huchanganya dhana ya viambishi na dhana ya mofimu. Lakini ukweli ni kwamba mofimu na viambishi ni dhana mbili tofauti zenye mabwiano Fulani pia. Kwa ujumla viambishi vyote ni mofimu na mofimu zote ni viambishi
SWALI: VIAMBISHI NI NINI?
Viambishi ni mofimu zinazoandikwa kwenye mizizi wa neno ili kukamilisha muundo wa neno husika. Katika lugha ya Kiswahili viambishi vinaweza kuandikwa kabla ya mzizi wa neno na baada ya mzizi wa neno.
kwa hiyo katika lugha ya kiswahili viambishi hutokea kabla ya mzizi wa neno na baada ya mzizi wa neno
AINA ZA VIAMBISHI
Lugha ya Kiswahili ina viambishi vya aina mbili
- VIAMBISHI AWALI/TANGULIZI
Hivi ni viambishi ambavyo hutokea mwanzoni mwa mzizi wa neno na huwa ni vya aina mbalimbali
A.Viambishi idadi /ngeli
Viambishi hivi hupatikana mwanzoni mwa majina vivumishi kwa lengo la kuonesha idadi yaani wingi na umoja, Mfano :
M – cheshi wa –zuri
M – tu wa – tu
Ki – ti vi-ti
m- ti mi – ti
N:B Wakati mwingine katika majina na vivumishi huweza kuandikwa, viambishi ambavyo hudokeza ukubwa wa nomino na vivumishi. Hivyo wakati mwingine majina na vivumishi huandikwa viambishi ambavyo hudondokea udogo wa majina na vivumishi.
Mfano: ji – tu ma – jitu
Ju –mba ma – jumba
Ki – toto vitoto
Ki –vulana vi – vulana
Ki – zuri vi – zuri
B. Viambishi awali vya ukanushi
Viambishi vya ukanushi kwa kawaida huwekwa mwanzoni mwa vitenzi ili kukanusha vitenzi husika. Viambishi ambavyo huandikwa katika vitenzi vya lugha ya Kiswahili ili kuonesha ukanushi wa tendo ni viambishi,
“Si” “ha” na “bu”
Kiambishi “ha” hutumika kukanzisha kitenzi kilichofanywa na nafsi ya kwanza wingi nafsi ya pili wingi na nafsi ya tatu katika umoja na wingi. Katika nafsi ya pili hutumika alomofu “ku” ambayo hukanusha nafsi ya pili umoja
Mfano: ni – na — imba —si —imbi
U – na – imba – hu – imbi
Tu – na –imba — ha –tu — imbi
m- na – imba – ha — mu— imbi
wa —na – imba — ha —wa –imbi
C. Viambishi vipatanishi / nafsi
Hivi ni viambishi ambavyo huwekwa kabla ya mzizi wa kitenzi na kubadilika kutegemeana na aina ya neno linalopatanishwa na kitenzi husika, kazi ya viambishi hivi ni kuonesha nafsi.
Mfano;
Ni – nasoma tunasoma
A – nasoma m – mnasoma
U- nasoma wa – nasoma
- Viambishi vya njeo /wakati
Kiambishi cha njeo ni kiambishi ambacho huwekwa katika kitenzi ili kuwakilisha muda ambapo tendo husika limetendeka. Mfano tendo kama limefanyika wakati uliopita huwakilishwa na kiambishi (-li-) katika uyakinishi na kiambishi (-ku) tendo hilo linapokanushwa
Ni- li—soma Si – ku – soma
U – li- soma hu – ku – soma
A – li- soma ha – ku-soma
Tu – li – soma hatu-ku-soma
M-li – soma ham-ku-soma
Wa – li- soma hawa-ku-soma
- Viambishi vya hali
Hivi ni viambishi ambavyo huwekwa kabla ya mzizi ambavyo hutumika kuonesha muda au kipindi maalum ambao tendo, lilifanyika viambishi vya hali hueleza kama tendo linaendelea kufanyika kama hufanyika mara kwa mara kama limemalizika kufanyika
- Hali ya kuendelea kwa tendo
Hali ya kuendelea kwa tendo huwakilishwa na kiambishi (-na-) ambacho huwekwa kabla ya mzizi wa kitenzi
Mfano ni – na – imba
Tu – na-imba
U-na-imba
M-na-imba
A-na-imba
Wa-na-imba
- Hali timilifu
Hali hii huwakilishwa na kiambishi”me” katika uyakinishi na kiambishi “ja” katika ukanushi. Mfano:
Ni – na-soma Si – ja- soma
Tu-me-soma hatu-ja-soma
M-me-soma ham-ja-soma
A-me-soma ha-ja-soma
Wa-me-soma hawa – ja-soma
- Hali ya mazoea
Hali ya mazoea huwakilishwa na kiambishi (-hu-)
Mfano: hu – soma
hu – imba
hu –cheza
hu – cheza
hu- lala
- Hali ya masharti
Hali ya masharti huwakilishwa na viambishi (-ki-) (-nge-)
Mfano: kiambishi (-ki-) hudokeza uwezekano
Tu- Ki-shinda – tukishinda tutafurahi
A-ki-ja – akija nitamwambia
Kiambishi (-nge-) hudokeza matumaini kidogo
A-nge-nilipa-Juma pesa yangu ningenunua gari.
Kiambishi (-ngali-) hudokeza kutokua na matumaini yeyote au kuwepo kwa matumaini kidogo kuliko yale yanayodokezwa na kiambishi (-nge-); mfano ningalijua kua nitafeli mtihani ningalisoma kwa bidii.
- Viambishi vya mtenda
Hivi ni viambishi ambavyo hurejesha tendo kwa nomino ya mtenda, viambishi hivi hutegemea aina ya nomino inayorejeshewa
Mfano: ali – ye – piga
Uli-o-vuna
Vili-vyo-anguka
g.Viambishi vya urejeshi kwa mtendwa (yambwa)
Hivi ni viambishi ambavyo hurejesha tendo kwa nomino ya mtendwa wa jambo
Mfano: ali – ye-pigwa
Ali – o- vunjwa
Vili – vyo – angushwa
h. Viambishi virejeshi kwa mtendewa (kiambishi yambiwa)
Hivi ni viambishi ambavyo hurejesha tendo kwa nomino ya mtendwa jambo
Mfano: ali – ye-somewa
- Viambishi vya urejeshi wa kujitendea
Hivi ni viambishi ambavyo hutokea kabla ya mzizi wa kitenzi na huwakilishwa na kiambishi (-ji-) ya kujitendea ambavyo hutumika katika umoja na wingi na pia katika uyakinishi na ukanushi
Mfano: nili – ji-somea siku – ji- somea
Nime- ji-kata sija-ji-kata
Nina-ji-somea si – ji-somei
Ana-ji-somea ha-ji-somei
Una-ji-somea ha-ji-somei
Tun-ji-somea hatu-ji-somei
Tuta-ji-somea hatuta-ji-somea
Mta-ji-somea hamta-ji-somea
Wali-ji-somea hawaku-ji-somea
- VIAMBISHI KATI
Viambishi kati ni viambishi ambavyo hupachikwa ndani ya mzizi wa neno na hivyo kuukata mzizi katika sehemu kuu mbili (2)
N.B; Viambishi kati huwepo katika lugha ya Kiswahili kwa sababu maneno ya lugha ya Kiswahili kwa tabia yake hawaruhusu upachikaji wa viambishi kati ya mzizi, viambishi hivi hutokea katika lugha nyingine mfano kiebrania.
- VIAMBISHI TAMATI
Hivi ni viambishi ambavyo huiweka baada ya mzizi wa neno. Navyo ni vya aina kuu mbili (2)
(a) Viambishi tamati maana
(b) Viambishi tamati vijenzi
- Viambishi tamati maana
Viambishi tamati maana ni viambishi ambavyo hukamilisha maana ya neno. Viambishi hivi huwa haviadhiri maana ya awali ya neno yaani havijengi dhana mpya katika neno
Mfano: a-na-som-a
Tend –a
Kata –a
Kat –a
- Viambishi tamati vijenzi
Hivi ni viambishi ambavyo hujitokeza mwishoni mwa mzizi wa neno ili kujenga dhana mpya
Mfano: piga – pig -o
Mcheza – Mcheza-ji
Soma – som -a
Viambishi tamati hufanya kazi mbalimbali kama vile kudokeza kauli mbalimbali za vitenzi
i. Kauli ya kutenda
Hii ni kauli ambayo hueleza jambo lililotendwa na mtenda. Viambishi ambavyo hubainisha kauli ya kutenda ni viambishi tamati maana ambavyo huwa ni vimalizio vya mzizi wa kitenzi
Mfano gand – a
Pig – a
Som –a
ii.Kauli ya kutendwa
Kauli hii hueleza kuwa mtu, watu au vitu Fulani vimetendwa jambo Fulani, Alomofu ambazo huwakilisha kauli ya kutendwa ni (-wa) (-liw) (-lew-)
Mfano: pig – w-a
Sem – w-a
Chom- w-a
O – lew – a
Vu – liw – a
Ambi – w-a
iii.Kauli ya kutendewa
Kauli hii huonesha kuwa mtu Fulani ametenda kwa niaba ya mtu mwingine, Alomofu ambazo hutumiwa kuonesha kauli ya kutendewa ni (-iw-), (ew-) (-liw-) (-lew-)
Mfano: lim – iw-a
Chez-ew-a
Som-ew-a
Kimbi-liw-a
Zo-lew-a
Va-liw-a
Chomo-lew-a
IV. Kauli ya kutendea
Kauli hii huonesha kuwa tendo limefanyika kwa manufaa, kwa niaba au kwa faida ya mtu mwingine alomofu za kauli ya kutendea ni (i) (-e-) (-li-) (-)
Mfano: pig – i-a
Lal – i-a
Ruk-i-a
Chez-e-a
Zo-le-a
o-le-a
V. Kauli ya kutendesha
Kauli hii huonesha wababaishaji ambao huwezakuwa na mhusika au wahusika Fulani wanaosababisha kufanyika kwa tendo la mhusika na wahusika wengine. Kauli hii huonesha mtu fulani wanavyosababisha kufanyika kwa tendo kwa mhusika na wahusika wengine. Kauli hii huonesha mtu Fulani anamsababishia mtu mwingine kufanya jambo Fulani za utendaji (-ish) (esh-) (-lish) (-lesh-) (sh) na (-z)
Mfano : imb – ish –a
Kimbi – z –a
Tembe – z-a
Pit – ish –a
ru – sh –a
VI. kauli ya kutendesha (usababishaji)
Ni kauli ya wasababishi ambao huwezakuwa ama mhusika au wahusika Fulani wanaosababisha kufanyika kwa tendo kwa mhusika au wahusika wengine. Kauli hii huonesha mtu fulani ana msababisha mtu mwingine kufanya jambo Fulani.
Og – esh –a
Zo-lesh-a
Ka-lish – a
Va-lish-a
Shon-esh-a
Som-esh-a
Chem-sh -a
Vii. Kauli ya kutendana
Kauli hii huonesha wahusika Fulani kuhusika na tendo Fulani ambapo mhusika wa kwanza anamtenda mhusika wa pili, lakini pia mhusika wa pili ana mtendea mhusika wa kwanza katika jambo hilo hilo.
Adhari ya tendo linalofanyika huwa kwa pande zote mbili yaani mtu wa kwanza na mtu wa pili. Kauli hii hudhihirishwa na kiambishi (-an-) ambacho hutokea baada ya mzizi wa kitenzi.
Mfano: pend – an-a
Suk – an –a
Sukum – an –a
Sem – an – a
Ruki – an –a
Viii. Kauli ya kutendeana
Kauli hii huhusisha tendo linalofanywa na watu wawili ambapo mhusika wa kwanza anafanya tendo Fulani wka mambo ya mhusika wa pili na muhusika wa pili anafanya tendo hilo hilo kwa niaba ya muhusika wa kwanza. Kiambishi kinachodhihirisha kauli hii ni (-an-) ambayo hutokea kati ya kiambishi kinachofuata baada ya mzizi wa kitenzi na kiambishi tamati maana
Mfano: suk – i – an –a
Sem-e-an-a
Som-e-an –a
Zo-le-an-a
Va-li-an-a
O-le-an-a
ix. Kauli ya kutendana (kufungamana)
Hili ni kauli ambayo hurejelea hali, ambapo watu au kitu hukaa pamoja kwa muda mrefu. Mofimu ya kauli hii katika lugha ya Kiswahili ni (-am-) ambayo hujitokeza katika vitenzi vichache
Ung – am-a
Ach – am –a
x. Kauli ya kutendwa
Hi ni kauli ambayo huonesha kinyume cha tendo. Na kauli hii hudhihirishwa na kiambishi (-o) na (-u-)
Mfano: umb – u –a
Teg – u – a
Chom – o –a
Kunj – u-a
Pang – u –a
Xi Kauli ya kutendana (kishikanishi)
Hii ni kauli inayoonesha mshikamano yaani tendo la kufanya watu au vitu kushikana na mofimu inayodhihirisha kauli hi ni (-at-)
Mfano:Pak-at-a
Kam-at-a
Fumb – at – a
SHINA NA MZIZI
Mzizi /kiini ni sehemu ya neno inayobakia baada ya kuondoa aina zote za viambishi yaani viambishi vya awali vyote na viambishi tamati vyote.
Mzizi ni sehemu ya muhimu ambayo hubeba maana ya msingi katika neno
AINA YA MZIZI
Kuna aina kuu mbili (2) za mzizi
- Mzizi fungo/tegemezi
Huu ni mzizi ambao hauwezi kujitegemea yaani huwezikusimama peke yake kama neno na kuleta maana
Mfano: som — a
Chom – a
Pend -a
(a) (chom-), ( som) na (pend-) ni mzizi tegemezi ambayo haiwezi kusimama yenyewe bila kuleta maana
- Mzizi huru/sahihi
Huu ni mzizi ambao unaweza kusimama peke yake kama neno na kuleta maana.
Mfano: Jembe
Ng’ombe
Winnie
Marcus
Abel
Concepta
Shina ni nini?
Shina ni sehemu ya neno (mzizi asilimia waneno) ambayo hufungamanishwana irabu mwishoni isiyokuwa na maana maalum kisaruji
Mfano: Neno shina
Mtoto toto
Wanacheza Cheza
AINA ZA MASHINA
- Shina sahili /huru
Hili ni shina ambalo huundwa na mofimu moja tu ambayo pia huwa ni mzizi wa neno. Mfano ng’ombe, kuni, tafiti
- Shina changamano
Ni shina ambalo huundwa na mzizi pamoja na kiambisi mwishoni, Mfano cheza soma, na kimbia.
- Shina ambatani/ ambatana
Hili ni shina ambalo linaundwa na mofimu mbili ambazo zote huwa ni mzizi
Mfano: mwana + nchi
Pima + Maji
NB: Katika lugha ya Kiswahili wakati mwingine hulingana na mzizi na mofimu. Kulingana kwa dhana hizo hakuna maana kwamba dhana hizo ni sawa.
DHANA YA MOFU
Dhana ya mofu inafafanuliwa na wataalamu mbalimbali wa sarufi kama ifuatavyo;
Mtaalamu (Nick 1949) anafafanua mofu kuwa ni umbo la neno ambalo huwakilisha mofimu na ambalo hudhihirika kifonolojia na kiothografia.
Mofimu ambazo elementi dhahania, huwakilishwa na mofu ambazo hudhihirika kifanolojia zikiwa na sauti za kutamkwa, au kiothografia zikiwa ni alama za kuandikwa.
TUKI (1990) wanafafanua kuwa mofu ni kipashio cha kimofolojia kiwakilichasho mofimu
marealle(1978) anafafanua kuwa mofu ni vipande vya neno ambavyo husitiri mofimu. Kila mofu inamaana Fulani, Vipande hivyo vya maneno huwa na maana maalum katika kila neno hutegemeana na jinsi lilivyotumia.
N.B: Kutokana na maana hizo tatu za mofu tunapata mambo ya msingi kabisa ambayo hutumika kupambanua na dhana ya mofu. Pia kutokana na maana hizi tatu tunapata sifa za msingi zinazotumika kupambanua dhana ya mofu.
SIFA ZA MOFU
- Mofu ni sehemu halisi ya neno
Mofu ni maumbo halisi ya maneno ambayo hutamkwa na watu wanapozungumza au kuandikwa, Kwa hiyo mofu ni umbo halisi ambalo linaweza kusikika linapotamkwa na linaweza kuonekana kwa macho ijapokua limeandikwa.
- Mofu hudhihirika kifonolojia na kiathografia
Mofu ni umbo halisi la neno na kwa kuwani ni umbo halisi la neno basi mofu hudhihirika kifonolojia zinapotamkwa na kimaandishi zinapoandikwa.
- Mofu huwakilisha maana
Kila mofu huwakilisha maana Fulani, Neno lolote lile katika lugha yoyote ile litakuwa na maana,
Maana hiyo huwa imesitiriwa katika mofu zinazolijenga neno hilo.
Hii ina maana kuwa kila neno lenye maana Fulani lazima maana hiyo itakuwa imewakilishwa na mofu Fulani. Pia hakuna neno lolote katika lugha yoyote ambalo litakauwa ni neno lenye maana bila kuwa na mofu angalau moja.
- Mofu ni kipashio kidogo kabisa cha neno
Mofu ndiyo sehemu ndogo kabisa katika neno ambayo hubeba maana na sehemu hiyo haiwezi kugawanyika katika sehemu ndogo zaidi zilizo na maana. Mofu ni umbo ambalo ni kubwa kuliko fonimu lakini ni dogo katika neno.
N.B: Lakini katika lugha ya Kiswahili wakati mwingine mofu hulingana na neno. Mofu ni vile viambishi mbalimbali ambavyo huwa vinawekwa kwenye mzizi wa neno pamoja na mzizi wenyewe. Kila kiambishi cha neno pamoja na mzizi wenyewe.Kila kiambishi cha neno ni mofu na mzizi wa neno pia ni mofu. Mfano:
Mofu huainishwa kwa kutumia vigezo vikuu viwili
- Kigezo cha maana yaani maana zinazowakilishwa mofu
- Kigezo cha mofolojia ya mofu
Kwa kutumia kigezo cha maana kuna aina tatu (3) za mofu
- Mofu huru
- Mofu funge
- Mofu tata
Kwa kutumia kigezo cha mofolojia kuna aina kuu tatu (3) za mofu
- Mofu changamano
- Mofu funge
- Mofu tata
Kwa kutumia kigezo cha mofolojia kuna aina kuu tatu (3) za mofu
- Mofu changamano
- Mofu mzizi
- Mofu kopa
- MOFU HURU
Mofu huru ni mofu ambazo zinaweza kukaa zenyewe kama maneno yenye maana inayoeleweka bila kusaidiwa na mofu nyingine,
Mfano: Nomino (kaka) (paka) sungura)
Vivumishi (safi) (udhaifu)(hodari) Imara) Zuri
Vielezi ((Haraka) (Juzi) Leo
Vitenzi (afiti) Samohe) Ariful)
Viunganishi (halafu) (pia) (ila)
II. MOFU FUNGE
Hizi ni mofu ambazo haziwezi kutumika peke yake kama neno kamili bali hutumika kama kiambishi ambacho huambatana na mofu nyingine ili kukamilisha neno
Mofu funge inasifa mahususi
- Haiwezi kusimama peke yake ikajitegemea kwa kawaida
- Kwa kawaida mofu funge ni mofu tegemezi hivyo ni lazima iambatane na angalau mofu nyingine moja ili iweze kujitosheleza kimaana. Baadhi ya wanaisimu huiita mofu tegemezi
- Maana ya mofu funge hutegemea muktadha wa mofu kimahusiano na mofu nyingine. Mofu tegemezi kazi zake huwa zimefungwa kwenye muktadha maalumu na zinapoondolewa kwenye muktadha huo hukosa maana na ni vigumu kujua bila kuweka katika muktadha wa neno.
Mfano; Kula – (ku) + (l) + (a)
Kunjwa – (ku) (nyw) + (a)
Mpe – (m) + (pe)
Sikusoma – (si) + (ku) + (som) +(a)
Mofu hizi ni mofu tegemezi kwa sababu haziwi wazi kusimama zenyewe
III. MOFU TATA
Hizi ni mofu ambazo huwa na maana zaidi ya moja na hivyo husababisha tungo kueleweka kwa namna zaidi ya moja
Mfano: Juma alimpiga John mpira
- Juma alimpiga mpira kwa kuelekezakwa John
- Juma alitumia mpira kama kifaa cha kumpigia Johari
- Juma alipiga mpira kwa niaba ya John
- Juma alimpiga John kwa sababu ya mpira
Maana hizi nne zimesababishwa na mofimu tata (-i-) Ambayo inajitokezakatika sentensi alimpigia
IV MOFU CHANGAMANO
Hizi ni mofu ambazo huundwa angalau na mashina au mizizi miwili ya neno ambayo katika mazingira na kila mmoja hujitegemea,
Mfano: Kiona mbali Mofolojia ya neno hili ina uweo kutazamwa kwa namna kuu mbili
- Namna ya kwanza: linaweza kutazamwa kama neno lenye mofu tatu (3)
(ki-) + (on-) + (-a-) + (mbali)
- Linaweza kutazamwa kama neno lenye mofu tatu (3)
(ki-) + (-on-) + (-mbali-)
(ki-) + (-onambali)
Katika neno kuona mbali kuna mizizi miwili, linaweza kutazamwa kama neno moja lenye mzizi mmoja
(-onambali) hii ni mofu changamano kwa sababu huundwa na mizizi miwili ambayo katika mazingira mengine inaweza kutenganishwa na kila mzizi kujitenga enyewe.
V. MOFU KAPA
Hizi ni mofu za kipekee ambazo hazina umbo hazitamkwi tunapozungumza wala haziandikiwi tunapoandika, wala hazionekani kabisa katika neno lakini athari za nafuu hizo huwa miongoni mwa wazungumzaji.
NB: Ingawa mofu kapa hazitamkwi wala kuandikwa, hazisikiki wala kuonekan kwa macho lakini maana zake huwa zipo na tunazipata zinapotumika katika maneno ; kwa mfano tukichunguza maumbo ya umoja na wingi katika majina ya Kiswahili, Majina hayo yanaweza yakagawanywa katika makundi mawili (2)
- Ni majina yenye maumbo dhahiri ya umoja na wingi
Mfano m – pira mi – pira
m-ti mi –ti
ki – ti vi – ti
ALOMOFU.
Alomofu ni maumbo zaidi au maumbo tofauti ambayo huwakilisha mofimu moja kisarufi ambayo hufanya kazi moja kisarufi, alomofu hutokea mazingira maalum baadhi ya mazingira hutabirika mengine hayatabiriki kabisa. Alomofu kwa kawaida hubadili maana ya neno.
UTOKEAJI WA ALOMOFU
Mazingira ya kifonolojia (matamshi)
Mfano: Mtu anaposikia neno “funguo” anajua ni zaidi ya moja.
vi. MOFU MZIZI
Mofu mzizi ni kiini cha neno. Mofu mzizi ndio hubeba maana ya msingi katika neno. Mofu huwa haibadiliki neno linapoandikwa mofu nyingine
Mfano;(u) +(Funguo) na (wa) + (toto)
Funguo na toto ni mofu mzizi
N:B Uainishaji wa aina hizo za mofu huzingatia maana zinawakilishwa na mofu na kigezo kwa kigezo cha kimofolojia.
TUNGO
Neno tungo hutokana na kitenzi tunga, Wanasema hufasiri kuwa tungo ni matokeo ya kuweka na kupanga pamoja vipashio vidogo ili kujenga vipashio vikubwa zaidi katika lugha. Katika sarufi tungo ndogo kuliko tungo nyingine za neno ambalo huundwa kutokana na kuwekwa pamoja mofimu kuwa tungo kubwa kuliko nyingine zote ni tungo.
AINA ZA TUNGO
Katika lugha ya Kiswahili kuna aina kuu nne za tungo ambazo huainishaji wake au mpangilio wake unazingatia hali ya tungo. Tungo hizo hupangwa kuanzia tungo ndogo hadi kubwa zaidi,
1. Tungo neno ambayo hujengwa na mofimu
2. Tungo kirai ambayo hujengwa na maneno
3. Tungo kishazi ambayo hujengwa na maneno au kirai
4. Tungo sentensi ambayo hujengwa na tungo kirai au kishazi
1. TUNGO NENO
Neno ni mkusanyiko wa silabi , au silabi hutamkwa au huandikiwa na kuleta maana
Mfano: Ng’ombe
Tafiti
Anatembea
Taifa
N:B : Neno hujengwa na mofimu moja au zaidi, Neno linalojengwa na mofimu moja huitwa neno sahili au huru na neno linalojengwa na mofimi zaidi ya moja huitwa neno changamoto. Maneno mengi katika lugha ya Kiswahili ni changamana,
AINA ZA MANENO
Wataalamu wa lugha ya Kiswahili wanatofautiana katika uainishaji wa aina za maneno. Wapo ambao wanaainisha aina saba (7) tu za maneno katika lugha ya Kiswahili na wengine huainisha aina nane (8) za aina za maneno. Wataalamu wanoainisha aina saba za maneno F. Mkwera (1978), Kapinga (1983) TUMI (1988) Mohamed (1986), Msamba na wanzake (1999) Kihore na wenzake (2001) wataalamu wengine wameainisha aina nane za maneno. MbundaMsokile (1992), J.S Mdee (1988), Ngullu R. (1999), Y. Rubanza (2003), MBadu (2000)
Wataalamu wanaoainisha aina nane za maneno hutofautisha dhana ya kiunganishi na kihisishi lakini wale wanaoainisha aina saba za maneno huona kuwa dhana hizo ni dhana mbili zinazofanana.
1. NOMINO /MAJINA (N)
Majina ni aina ya maneno ambayo hutaja vitu, viumbe, hali au matendo ili kuviainisha na kuvitofautisha na vitu vingine.
Mfano: Winnie, Werevu, Wema, Lulu, Mtu, Ubungo, Mungu na n.k
AINA ZA MAJINA
a.Majina ya kawaida
Majina haya yanataja viumbe kama vile wanyama, miti, watu, ndege, wadudu.
Majina yote hayo yanapoandikwa huanza kwa herufi ndogo kama yanatokea katikati ya sentensi au tungo.
N:B Majina hayo sio maalumu kwa vitu Fulani tu bali kwa vitu mbalimbali.
b. Majina ya Pekee.
Haya ni majina maalumu kwa watu au mahali ambaye huonesha upekee kwa watu,mahali au vitu, Majina haya hujumuisha majina binafsi ya watu na majina ya mahali.
Mfano: Marcus, Halima, James, Abel, Fredy, Anna Ubungo, Manzese, Tanzania, Uingereza, Africa
N: B Majina hayo yanapoandikwa huanza kwa herufi kubwa
C. Majina ya jamii.
Haya ni majina ambayo yanataja vitu au watu wakiwa katika makundi au mafungu japo huwa majina hayo yapo katika hali ya umoja. Mfano, Chama , kamati, kadamnasi, timu
d. Majina dhahania
Haya ni majina yanayotaja dhana zinazofikirika zisizonekana kwa macho wala kushika
Mfano:Afya, utajiri, upole ukatili, Mungu, shetani, malaika, Majina yote hao yanapandikwa yapo ambayo huanzia herufi kubwa hata kama huandikwa katikati ya sentensi
e. Majina ya wingi
Haya ni majina ambayo yanadokeza dhana ya wingi japokuwa majina haya hayana umoja wala umbo la majina haya hufanana na majina yaliyopo kwa wingi ingawa mfanano huo hauwiani moja kwa moja na majina ya wingi, Majina hayo umoja na wingi wake hudhihirika kutokana na upatanishi kisarufi uliopo baina ya majina hayo na vitendo
Mfano: wa majina hayo ni kama vile maziwa,mazungumzo, marashi, maji, mafuta manukato, madhehebu.
N:B Majina haya huwa hayana umoja wala wingi japokuwa baadhi ya wazungumzaji huwa wanalazimisha. Dhana ya wingi huwa inadhihirishwa na upatanishi wa kisarufi
Mfano: Maziwa yameharibika
Maziwa mengi yameharibika
Mafuta yamemwagika
Mafuta mengi yamemwagika
II. KIWAKILISHI (W) Kibadala /vijina)
Huwa ni maneno ambayo hutumika badala ya jina au ni maneno ambayo huwakilisha jina. Aina hii ya maneno huwa haitokei kama majina yametumika bali hutokea endapo tu majina hayapo.
N:B Viwakilishi haviwezi kutokea pamoja na majina katika sentensi
Mfano: wewe ni mzuri
W
Wao wanaogopa matokeo
W
Wangapi watafaulu mtihani
W
Huyu aliyekuja amefaulu mtihani
W
AINA ZA VIWAKILISHI
Kuna aina kuu tano za viwakilishi katika lugha ya Kiswahili, ingawa baadhi ya wanasarufi huainisha viwakilishi zaidi ya hivyo,
a. Viwakilishi vya nafsi
Hivi ni viwakilishi ambavyo hutaja nafsi au huwa kilisha nafsi mbalimbali.
Mfano;
Mimi ninasoma (nafsi ya kwanza umoja)
W
Sisi tunasoma (nafsi ya I wingi)
W
Wewe unasoma (nafsi ya II umoja)
W
Yeye anasoma (nafsi ya III umoja)
W
Wao wanasoma (nafsi ya III wingi)
W
b. Viwakilishi vya Mahala/ vioneshi
Hivi ni viwakilishi ambavyo huonyesha kitu kilipo
Mfano: Hawa ni wafanyakazi wa St. Mery Goreti
W
Huyu ni mlevi sana
W
Yule ni mtoto
W
C. Viwakilishi viulizi
Hivi ni viwakilishi ambavyo hutumika kuuliza swali ambalo hurejelea kwenye nomino husika
Mfano: Lipi linakuchanganya
W
Wangapi wamefaulu?
W
d.Viwakilishi vimilikishi
Hivi ni viwakilishi ambavyo huonesha umiliki ambao huvumishwa moja kwa moja na nomino inayohusika
Mfano: Kwetu pazuri
W
Wangu ninampenda
W
Kwenu ni pazuri
W
e. Viwakilishi vya kurejesha
Hivi ni viwakilishi ambavyo hurejesha tendo kwa mtenda au mtendwa na mara nyingi huundwa na mzizi wa amba – pamoja na viambishi vya urejeshi
Mfano: Ambao wamechelewa wameadhibiwa
W
Ambazo zimejengwa barabarani zibomolewe
W
Ambavyo vimeharibika vitupwe
W
Aliyepotea amepatikana
W
III VIVUMISHI (V)
Vivumishi ni maneno au kikundi cha maneno ambacho hutoa maelezo zaidi kuhusu nomino au kiwakilishi. Vivumishi ni maneno yanayovumisha majina au viwakilishi vilivyomo katika tungo. Maelezo hayo ambayo huumbwa na majina yanaweza kuwa na tabia ya jina au idadi ya jina n.k
AINA ZA VIVUMISHI
Wataalamu wa sarufi ya Kiswahili wanatofautiana na katika uainishaji wa aina za vivumishi lakini pamoja na kutofautiana huko wanaonekana kukubaliana katika aina kuu nane (8) za vivumishi
a. Vivumishi vya idadi
Hivi ni vivumishi ambavyo huonesha idadi ya vitu watu au majina mengine yaliyotajwa. Vivumishi hivi huweza kutaja idadi ya vitu waziwazi lakini wakati mwingine hutaja idadi ya vitu katika orodha,
Mfano: Mikate mitano
V
Watu wengi
V
Ghorofa ya kumi
V
Chai kidogo
V
Maji mengi
V
b. Vivumishi vya sifa
Hivi ni vivumishi vinayosifia majina wakilishi vilivyopo katika tungo
Mfano: Mkulima hodari
V
Msichana mrembo
V
Nchi masikini
V
Uchumi dhaifu
V
c. Vivumishi vya kumiliki
Hivi ni vivumishi ambavyo huonesha umiliki wa kitu watu au wanyama
Mfano: Kitabu changu
V
Shule yake
V
Vivumishi vioneshi
Hivi ni vivumishi vinavyoonesha mahali kitu kilipo au mtu alipo huitwa vivumishi vya mahali kwa sababu vinaonesha mahali.
Mfano: Mtoto huyo.
V
Mtoto huyo
V
Mtoto yule
V
Vivumishi viulizi
Hivi ni vivumishi amabavyo huuliza ili kupata idadi ya watu au vitu.
Mfano: Vitabu vingapi vimenunuliwa?
V
Kiongozi gani amekuja?
V
Vivumishi vya jina kwa jina
Hivi ni vivumishi amabavyo huwa ni majina yanayovumisha au kutoa maelezo zaidi kuhusu majina mengine.
Mfano: Mtoto kiziwi
V
Mpenzi jini
V
Mpenzi bubu
V
Mzee bubu
V
Vivumishi vya a-unganifu.
Hivi ni vivumishi ambavyo huwa na jina lenye-a-ya uunganifu.
Mfano: Mambo ya kihuni
V
Chakula cha watoto.
V
Nguo za kichina
V
Vivumishi vya pekee.
Hivi ni vivumishi ambavyo huonesha ziada ya kitu, mtu au jina lolote lililotajwa.
Mfano: Mtu mwenyewe haeleweki
V
Sisi sote ni ndugu
V
Ninyi nyote ni wanafunzi
V
VITENZI
Kitenzi ni neno ambalo hutaja jambo lilitendwa, linalotendwa au litakalotendwa na kitu, mtu au kiumbe chochote kile chenye uwezo wa kutenda tendo husika. Aidha kitenzi huonesha tabia au hali inayoweza kuwepo au kutokuwepo kwa mtu, kitu au kiumbe kingine chochote kile.
NB; Katika lugha ya kiswahili vitenzi huwa havitumiki pekeake bali huambatana na viambishi ambavyo hudokeza nafsi ya mtendwa au mtenda, wakati tendo lilipofanyika pamoja na kauli ya tendo.
mfano:
Kula – Anakula
Vivumishi vioneshi
c. Hivi ni vivumishi vinavyoonesha mahali, kitu kilipo au mtu alipo huitwa vivumishi vya mahali kwa sababu vinaonesha mahali.
Mfano: Mtoto huyo
V
Mtoto huyo
V
Mtoto Yule
V
Yule mtoto amepotea
V
e. Vivumishi viulizi
Hivi ni vivumish ambavyo huuliza ili kupata idadi ya watu au vitu
Mfano: Vitabu vingapi vimenununuliwa?
V
Kiongozi gani amekuja?
V
f. Vivumishi vya jina kwa jina
Hivi ni vivumishi ambavyo huwa ni majina yanayovumisha au kutoa maelezo zaidi kubuni majina mengine
Mfano: Mtoto kiziwi
V
Mpenzi jini
V
Mpenzi Bubu
V
Mzee bubu
V
g. Vivumishi vya a- Unganifu
Hivi ni vivumishi ambavyo huwa na jina lenye- a – ya uunganifu
Mfano: Mambo ya kihuni
V
Chakula cha watoto
V
Nguzo za kichina
h. Vivumishi vya pekee
Hivi ni vivumishi ambavyo huonesha ziada ya kitu, mtu au jina lolote lililotajwa
Mfano: Mtu mwenyewe haeleweki
V
Sisi sote ni ndugu
V
Ninyi nyote ni wanafunzi
V
IV. VITENZI
Kitenzi ni neno ambalo hutaja jambo lililotendwa, linalotendewa, au litakalotendwa na kitu, mtu au kiumbe chochote kile chenye uwezo wa kutenda tendo husika. Aidha kitenzi huonyesha tabia au hali inayoweza kuwepo au kutokuwepo kwa mtu, kitu au kiumbe kingine chochote kile.
N.B: Katika lugha ya Kiswahili vitenzi huwa havitumiki peke yake bali huambatana na viambishi ambavyo hudokeza nafsi ya mtendwa au mtenda, wakati tendo lilipofanyika pamoja na kauli ya tendo.
Mfano:
Lala – Anaimba
Kula – Anakula
AINA ZA VITENZI
Wataalamu wa lugha ya Kiswahili wanatofautiana katika uanishaji wa aina za vitenzi, wapo wanaoainisha aina kuu tatu (3) yaani kitenzi kikuu (T) kitenzi kisaidizi (Ts) na kitenzi kishirikishi (t). na wapo wanaoainisha aina kuu (2) yaani kitenzi halisi na kitenzi kishirikishi
N.B Katika uainishaji wa vitenzi, tutashughulikia uainishaji wa aina kuu mbili (2) za vitenzi yaani vitenzi halisi na vitenzi vishirikishi.
a. Kitenzi halisi
Hivi ni vitenzi ambavyo hueleza matendo. Katika lugha ya Kiswahili kitenzi halisi kinaweza kutumika kimoja au zaidi ya kimoja katika sentensi. Vitenzi vinapotumika humbatana na viambishi ambavyo hudokeza nafsi wakati halisi au kauli ya tendo na hivyo kwa pamoja hufanya kifungu tenzi halisi.
Aina za vitenzi halisi
Kuna aina kuu mbili (2) za vifungu tenzi halisi
– Kifungu tenzi halisi kikuu (T)
– Kifungu tenzi halisi kisaidizi (TS)
1. kifungu tenzi halisi kikuu (T)
Hiki ni kifungu tenzi ambacho hueleza tendo lililofanywa, litakalofanywa au linalofanywa na mtendo au tendo alilofanyiwa, analofanyiwa au atakalofanyiwa mtendwa kutokana na sifa hii vitenzi hubeba nafsi ya mtenda, mtendwa wakati tendo lilipofanya pamoja. hali kauli ya tendo sifa hizi huzifanya kitenzi kuwa aina ya neno inayobebeshwa mzigo mkubwa katika lugha ya Kiswahili.
Mfano: Juma alikula chakula
T
Juma anakula chakula
T
Juma atakula chakula
T
II. KIFUNGU TENZI HALISI KISAIDIZI (TS)
Hiki ni kitenzi ambacho huambatana na kitenzi halisi kikuu na aghalabu huoneshwa wakati tendo lilipofanyika na pia hudokeza uyakinishi au ukanushi wa tendo. Kifungu tenzi halisi kisaidizi hutumika sambamba na kifungu tenzi halisi kikuu.
Kikitumika peke yake bila kuambatana na kitenzi kikuu basi dhima yake hubadilika na kuwa kitenzi kikuu kikiondolewa katika tungo, Kitenzi kisaidizi huchukua dhima ya kitenzi kikuu.
Mfano: Juma anataka kula chakula
Ts T
Juma anataka chakula
T
N.B: Katika sentensi ya pili kitenzi anataka kimechukua dhima ya kitenzi kikuu baada ya kuondoa kitenzi kile ambacho kilikuwa kitenzi kikuu katika sentensi ya kwanza. Pia vitenzi visaidizi vinaweza kutumika zaidi ya kimoja katika sentensi visaidizi vinaweza kutumika zaidi ya kimoja katika sentensi.
Mfano: Juma alikuwaanataka kwenda kusoma
TS TS T
b. Kitenzi kishirikishi (t)
Haya ni maneno yanayoonyesha tabia au hali Fulani iliyopo kwa mtu au kitu Fulani vitenzi vishirikishi ambavyo huonesha tabia au hali Fulani iliyopo kwa mtu au kitu huitwa vitenzi vishirikishi yakinishi. Na vitenzi vishirikishi ambavyo huonesha kutokuwepo kwa hali au tabia kwa mtu au kitu huitwa vitenzi vishirikishi vikanushi.
N:B Mara nyingi katika lugha ya Kiswahili kitenzi kishirikishi yakinishi ni “ni” na kitenzi kishirikishi ni na kitenzi kishirikishi kanushi “si” Lakini kuna vitenzi vingine vishirikishi zaidi ya hivyo katika lugha ya Kiswahili
Mfano
Juma ni mtoto
t
Juma si mtoto
t
Juma siyo mwizi
t
Udongo u mkavu
t
Babu yu mkali
t
Kitabu ki kidogo
t
Mchungwa u mkubwa
t
Midomo i minene
t
Ubao u mpana
t
Mbao zi pana
t
Hapa pa pachafu
t
Huku ku kuzuri
t
Humu mu mweusi
t
Chakula ndicho kitamu
t
Anna ndiye mgonjwa
t
Juma angali mtoto
t
Wanafunzi hawa wangapi wadogo
t
Maneno yote yaliyopigiwa mstari ni vitenzi vishirikishi
KAULI ZA VITENZI
Vitenzi vya lugha ya Kiswahili vinatabia ya kunyumbuka na hivyo kuzalisha kauli mbalimbali za vitenzi. Kauli hizo ni kama zifuatazo
Mfano:
ii. Kauli ya kutendwa
Mfano: Pigwa
Somwa
Limwa
Chezwa
iii. Kauli ya kutendeka
Mfano: Pigika
Valika
Someka
Limika
iv. Kauli ya kutendana
Mfano: Pigana
Vaana
Toana
Somana
v. Kauli ya kutendana
Mfano: Iimiana
Someana
Valiana
Toleana
vi. Kauli ya kutendechwa
Mfano: Shoneshwa
Someshwa
Limishwa
Valishwa
vii. Kauli ya kutendea
Mfano: Pigia
Somea
Limia
Zalia
viii. Kauli ya kutendwa
Mfano: Pigiwa
Somewa
Shonewa
Chezewe
HALI ZA TENDO
Vitenzi vya lugha ya Kiswahili vinavyotumika huweza kuonesha hali tofauti kutokana na kuambishwa viambishi tofauti. Baadhi ya hali katika vitenda hujitokeza zaidi katika mazungumzo na nyingine mara chache
i. Hali ya masharti
Hali hii huonesha kuwa kufanyika kwa tendo Fulani sharti kutanguliwe na tendo lingine. Lazima kuwa na matendo mawili yaliyofuatana.
Mfano: Wangecheza kwa umakini wangepata ushindi
Akija nitamwambia
ii. Hali ya kuendelea kwa tendo
Hali hii huonekana katika tendo ambalo linaendelea kufanyika hili huziirishwa na mofu ya wakati “na” ambayo hupachikwa katika vitenzi.
Mfano: Anasoma
Anakula
N: B Pia hali ya kuendelea kwa tendo inaweza ikadokezwa na kiambishi “ki” ambacho aghalabu hutokea katika kitenzi cha pili katika sentensi yenye vitenzi sambamba.
Mfano: Aliniona nikisoma
N.B: Pia hali ya kuendelea kwa tena hudokezwa na kiambishi “Ka” katika masimilizi ya matendo yoliyofululizana katika masimulizi ya matukio mbali mbali, yaliyofanyika moja baada ya jingine kimsingi yalipaswa kutumia kiambishi “li”ambacho hudokeza wakati uliopita lakini matumizi yake humchosha msemaji na msikilizaji lakini pia ni kwa kurudia rudia na kurejesha sentensi bila sababu hivyo kiambishi “ka” hutumika badala ya “li”
Mfano: Tulifika chuoni tukapokelewa na mkuu wa chuo, akatupa funguo za bweni akatuonesha pakulala na katupa magodoro na mablanketi akatupeleka kafteria. Akatugawia sahani vijiko na visu akaagiza tugewe chakula kisha tukaenda kulala
iii. Hali ya mazoea
Hii ni hali inayoonesha kujirudia rudia kwa tendo au mazoea ya kufanya tendo Fulani
Mfano: Baba huamka asubuhi na mapema
Juma hucheza mpira wa miguu
N.B: Hali ya mazoea hudokezwa na kiambishi “hu”
iv. Hali timilifu
Hali timilifu katika vitenzi huonyesha kukamilika kwa tendo yaani tendo limekwisha kufanyika lakini athari za tendo hilo bado zinaonekana, kiambishi kinachotakiwa cha hali timilifu ni “me” katika hali ya uyakinishi katika hali ya ukanushi ni “ja”
Mfano:
Juma amekimbia
Juma hajakimbia
Wazazi wake wamehama Tanga
Mama hajapika chakula
v. Hali ya kuamuru (amri)
Hii ni hali ambayo hujitokeza katika kifungu tenzi na kawaida hudokezwa katika vitenzi na kiambish tamati “a” katika umoja nakiambashi tamati “eni” katika wingi paispo kumbatana na viambishi vya wakati.
Mfano: Umoja Wingi
Soma Som – oni
Tokea Tok – eni
vi. Hali ya kuhimiza
Hii ni hali ambayo hujitokeza kwenye vifungu tenzi kwa lengo la kusihi, au kumuomba mtu afanye jambo Fulani au asifanye jambo Fulani. Hali ya kutimiza hudokezwa na kiambishi “e” ambacho huwekwa mwishoni mwa kitenzi kwenye vitenzi vinayohusu nafsi ya kwanza umoja kwa vitenzi vinayohusu nafsi ya kwanza wingi hali ya kuhimiza huoneshwa na kiambish tamati “eni” ambacho huwekwa mwanzoni mwa kitenzi.
Mfano
Nilal-e
Niend –e
Tuend-eni
vii. Hali ya kutarajia
Hali huonesha matarajio ya kutendeka kwa jambo pasipo kuwa na uhakika wa kutimia kwa nia hiyo
Mfano:
Nipende
Tupendane
N.B: Hali ya kutarajia pia hudokezwa na kiambishi tamati “e”
ALAMA ZA WAKATI KATIKA KITENZI
Maranyingi vitenzi katika lugha ya Kiswahili huambatana na viambishi mbalimbali ambavyo hudokeza dhana mbalimbali na hivyo kufanya kazi kama kifungu tenzi. Kwa ujumla lugha ya Kiswahili ina nyakati kuu tatu zinazotumika zaidi yaani wakati uliopita wakati uliopo na wakati ujao. Nyakati hizi hudokezwa na viambishi mahususi vya matendo yanapokuwa katika yakinifu na yanapo kanushwa.
WAKATI ULIOPITA
Wakati uliopita katika lugha ya Kiswahili hudokezwa na viambishi “–li” vitenzi vinapokuwa katika uyakinishi na kiambishi –ku- vitenzi hukanusha. Viambishi hivyo hutanguliwa na viambishi vingine kama vile viambishi vya nafsi na vya ukanushi.
Mfano:
Ni-li-kula si-ku-la
Tu-li-kula ha- tu- kula
U-li-kula hu-kula
M-li-kula ha-m-kula
A-li-kula ha-kula
Wa-li-kula ha-wa-kula
Ni-li-soma si-ku-soma
Tu-li-soma ha-tu-ku-soma
U-li-soma hu-ku-soma
M-li-soma ha-m-ku-soma
A-li-soma ha-ku-soma
Walisoma ha-wa-ku-soma
N:B Hata hivyo vitenzi vya mzizi wa silabi moja huwa wakati uliopita vitenzi hivyo vinakuwa katika ukanushi kwa sababu ya athari za kimatamshi
WAKATI ULIOPO
Wakati uliopita huonesha tendo linaloendelea kufanyika na kiambishi kinachodokeza wakati uliopo ni –na-“vitenzi vinapokuwa katika ukanushi kiambishi –i- hupachikwa mwishoni mwa vitenzi.
Mfano:
Ni-na-kula si-l-i
Tu-na-kula ha-tu-l-i
U-na-kula hu-l-i
M-na-kula ha-m-l-i
A-na-kula ha-l-i
Wa-na-kula ha-wa-l-i
WAKATI ULIOPO TIMILIFU
Wakati timilifu katika lugha ya Kiswahili hudokezwa na mofimu –me- vitenzi vinapokuwa ktika uyakinishi na mofimu –ja- vitenzi vinapokuwa katika ukanushi
Mfano: ni-me-soma si-ja-soma
Tu-me-soma hu-tu-ja-soma
U-me-soma hu-ja-soma
A-me-soma ha-ja-soma
Wa-me-soma ha-wa-ja-soma
V. VIELEZI (E)
Vielezi ni aina ya maneno ambavyo hutoa maelezo zaidi kuhusu kitenzi, kielezi mara nyingi hujibu maswali kama tendo limefanywa mara ngapi ? tendo limefanywa namna gani ? tendo limefanywa lini ? na wapi ?
AINA YA VIELEZI
Vielezo vipo vya aina kuu tano
a. Vielezi vya namna /jinsi
Hivi ni vielezi ambavyo huonesha namna ambavyo tendo lililofanywa, linavyofanywa au litakavyofanywa
Mfano; Wanafunzi wanasoma kwa bidii
Mwizi alipigwa sana
Nilimuona kwa macho yangu
b. Vielezi vya idadi/kiasi
Hivi ni vielezi ambavyo hueleza kiasi ambacho tendo limefanyika, mfano tendo limefanyika mara nyingi au mara chache
Mfano: Debe limejaa pomoni
E
Alianguka chini mara tatu
E
Anaenda shuleni mara chache sana
E
c. Vielezi vya mahali/vioneshi
Hivi ni vielezi ambayo hueleza mahali ambapo tendo limefanyika
Mfano: Tuliambiwa twende darasani
E
Juma anaishi Arusha
F
Mwalimu amekwenda nyumbani
E
d. Vielezi vya wakati
Hivi vielezi ambavyo hudokeza muda au wakati tendo lilipofanyika
Mfano: Mvua imenyesha usiku kucha
E
Njoo kesho asubuhi
E
Tutafanya mtihani Alhamisi
E
e. Vielezi viingizi
Hivi ni vielezi ambavyo hueleza tendo lilivyofanyika kwa kuigiza au kufuatisha mlio wa sauti unaajitokeza wakati tendo husika inapotendeka
Mfano: Mbwa alilia bwe
E
Alidondoka chini puu
E
N: B Jambo la msingi la kuzingatia katika vielezi ni kwamba kielezi uhusiana na kitenzi, kielezi hutokea baada ya kitenzi au baada ya shamirisho na wakati mwingine kielezi kinaweza kutanguliwa kabla ya kitenzi.
Mfano: Juma anacheza mpirauwanjani
Sh E
Juma anacheza uwanjani
E
Aliponiona alikimbia
E
VI. VIIGIZI/VIINGIZI/VIHISISHI (J)
Haya ni maneno yanayodokeza vionjo au miguso ya moyoni au akilini aliyokuwa nayo mzungumzaji. Viingizi hudokeza hisia kama vile za furaha, huzuni, uchungu, kushangaa, kushtuka, laana, matumaini au kukata tamaaa, huruma na n.k
Mfano: Ebo! unaumwa nini?
I
Yanga zii!
I
Lah! Naipenda kweli
I
Mmh! We hujui tu
I
N.B: vihisishi mara nyingi vinapotumika katika maandishi huambatana na alama ya mshangao
VII. VIUNGANISHI (U)
Ni maneno au kikundi cha maneno, chenye kuunganisha kirai, kishazi au sentensi.
Dhima kubwa ya viunganishi ni kuunganisha vipashio viwili au zaidi vyenye hadhi sawa kisarufi. Mfano: Jina na jina kishazi na kishazi, kitenzi na kitenzi, sentensi na sentesi
Mfano; Shangazi na mjomba wanapendana sana
U
Aje Juma au Hamisi
n U
Vitabu vyote vya mama yangu
U
AINA ZA VIUNGANISHI
Viunganishi vinaweza vikagawanywa katika makundi makuu mawili
a. Viunganishi huru
Hivi ni viunganishi ambavyo husimama peke yake katika tungo au vipashio vinavyounganishwa.
Kiungo huru kinaweza kutoka katikati ya tungo mbili zinazoziunganisha au mwishoni mwa tungo mbli zinazoziunganishwa
Mfano: Nitukane tu lakini nakupenda
U
Hata ukinitukana nakupenda
U
AINA ZA VIUNGAISHI HURU
Viunganishi huru vinaweza vikagawanywa katika makundi madogo madogo.
a. Viunganishi huru nyongeza
Hivi ni viunganishi ambavyo huelekeza dhana ya kuongezwa idadi ya vitajwa au matendo yanayosimuliwa
Mfano: Juma na zaina wanaondoka kesho
U
Aliiba chakula kisha akaiba na sahani
U
b. Viunganishi huru chague
Hivi ni viunganishi huru ambavyo hudokezwa maana ya uchambuzi wa vitajwa au matendo
Mfano: Sinywi pombe wala kuvuta sigara
U
Utaondoka leo ama kesho
U
c. Viunganishi huru linganishi
Hivi ni viunganishi ambavyo hudokeza hali ya kulinganisha iliyopo katika tungo mbili au zaidi
Mfano: Nakupenda ingawa hunitaki
U
Juma hakufaulu sembuse Ali afaulu
U
Aliondoka mapema lakini alichelewa kufika
U
d. Viunganishi huru sababu
Hivi ni viunganishi ambavyo hudokeza sababu au matokeo ya matendo yaliyofanyika
Mfano: Alifeli mtihani kwa sababu hakusoma
Ijapokuwa nakupenda usininyanyase
Unaongea kama hutaki
-Iliopigiwa mstari ni viunganishi.
AINA ZA VIUNGANISHI TEGEMEZI
Hivi ni viunganishi ambavyo huwa na kiambishi cha O – ya urejeshi ambayo huwekwa katika kitenzi cha kishazi tegemezi ili kukiunganisha na kitenzi kikuu cha kishazi huru ambavyo kwa pamoja huunda sentensi changamano.
N.B Viambishi tegemezi huwa ni viambishi, lakini wakati mwingine pia huweza kuwa ni maneno maalumu. Pia viunganishi tegemezi vinawezakutokea mwanzoni mwa tungo mbili zinazounganishwa
Mfano: Aliponiona alikimbia
U
Chakula kilichobaki kimechacha
U
Katika sentensi hizo viunganishi tegemezi ni –po- na – cho-, ambapo kiunganishi –po- kinaunganisha chakula kilibaki na chakula kimechacha.
Wakati mwingine pia viunganishi tegemezi huweza kujitokeza kama maneno
Mfano: Ijapokuwa nilimkataza alimpiga
U
Ingawa hakusoma alifaulu
U
VIII VIHUSISHI (H)
Haya ni maneno yanayoonesha uhusiano baina ya tungo mbili zenye maadhi tofauti kisanii
Mfano: Uhusiano kati ya kitenzi na jina
Anatembea kwa miguu
H
Anakula kwa kijiko
H
Simama mbele ya nyumba
H
Huyu ni mtu mwenye maneno mengi
H
N:B: Baadhi ya wanasarufi huchanganya dhana ya viunganishi na vihusishi lakini ukweli ni kwamba dhana ya viunganishi na vihusishi hutofautiana. Tofauti hii hutokana na dhima ya dhana hizo katika tungo. Kwamba dhima ya viunganishi ni kuunganisha tungo zenye hadhi sawa kisarufi wakati dhima ya vihusishi ni kuonesha uhusiano uliopo baina ya tungo mbili zenye hadhi tofauti kisarufi.
AINA ZA VIHUSISHI
a. Vihusishi vya Mahala
Ni vile ambavyo huonesha uhusiano wa Mahala baina ya tungo mbili
Mfano Aliweka katika sanduku
H
Alikaa mbele ya mlango
H
b. Vihusishi vya wakati
Hivi huonesha uhusiano wa wakati baina ya tungo mbili
Mfano: Alifika baada ya masaa machache
H
c. Vihusishi vya sababu
Hivi huonesha sababu au uhusiano uliopo kwa kutokea kwa jambo Fulani baina ya tungo mbili
Mfano: Alipigwa kwa ajili ya makosa yake
H
d. Vihusishi vya ulinganishi
Hivi huonesha uhusiano wa kimlinganisho baina ya tungo mbili
Mfano: Ng’ombe ni mmoja kuliko mbuzi
H
e. Vihusishi vya namna au jinsi
Hivi vinaonesha uhusiano wa kinamna baina ya tungo mbili
Mfano: nataka maji ya moto
H
f. Vihusishi vimilikishi
Hivi honesha uhusiano wa kumiliki baina ya tungo mbili
Mfano: Aliiba fedha za kanisa
H
g. Vihusishi vya ala (chombo kilichohusika)
Hivi huonesha uhusiano uliopo baina ya tendo na kitukilichotumika katika tendo hilo
Mfano: Alipigwa kwa fimbo
H
Maswali
1. Nini tofauti kati ya viwakilisi na majina?
2. Kuna uhusiano gani kati ya nomino na vivumishi au viwakilishi na vivumishi
3. Vitenzi vishirikishi katika lugha ya Kiswahili si vingi lakini ni muhimu jadili
4. Si kila kiambishi huambatana na mzizi kwa namna ile ile jadili kwa mifano
5. Kuna tofauti gani kati ya tungo na sentensi?
6. Kirai ndiyo msingi wa muundo wa tungo nyingine Thibitisha kwa mifano
7. Vivumishi katika lugha ya kiswahihi havina uhai nje ya umbo la kirai nomino thibitisha kwa mifano.
2. KIRAI/KIKUNDI
Kirai ni kipashio au tungo yenye neno moja au zaidi lakini isiyokuwa na muundo wa kiima na kiarifu. Muundo wa kiima na kiarifu ni muundo uoneshe mtenda na jambo linalotendwa au mtendwa wa jambo na jambo analotendwa. Kuna miundo mbalimbali ya kirai ambayo uhusisha neno moja au zaidi ambayo huwekwa kwa pamoja kwa kuzingatia mpango maalumu ambao huzingatia uhusiano baina ya neno kuu na maneno mengine ambayo huambatana na neno kuu.
Mfano: Kirai nomino
Katika kirai nomino neno kuu ni nomino hivyo muundo wake umekitwa kwenye nomino na neno au fungu la maneno.
Mfano: Mtoto yule mwembamba
KN
Miti ile mitatu mirefu
KN
SIFA ZA KIRAI
Kirai kina sifa mbalimbali ambazo hukifanya kirai kiweze kutambulika kiurahisi
i. Kirai hakina kiima na kiarifu muundo ambao huonesha mtenda na jambo analolitenda, tungo nyingine ni neno, kishazi na sentensi
ii Kirai hujengwa na neno moja moja au zaidi ya moja kwa kuzingatia uhusiano uliopo baina ya neno kwa maneno mengine
iii Hutegemea uhusiano maalumu baina ya neno, na maneno mengine yanyohusiana na neno kuu (uainishaji wa virai)
Mfano: Katika kirai nomino neno kuu ni nomino katika kirai kiunganishi neno kuu ni kiunganishi.
iV. Kirai huweza kutokea upande wa kiima au kiarifu katika sentensi
V. Kirai ni tungo kubwa kuliko neno, lakini ndogo kuliko kishazi
AINA ZA VIRAI
Kuna aina kuu tano za virai. Ambazo ni
1. Kirai nomino (KN)
2. Krai kivumishi (KV)
3. Kirai kitenzi (KE)
4. Kirai kielezi (KE)
5. Kirai kiunganishi (KU)
1. KIRAI NOMINO
ni kirai ambacho muundo wake umekitwa kwenye mahusiano ya nomino na maneno mengine na nomino na maneno mengi ambayo yanamahusiano na nomino. Neno kuu katika kirai nomino ni nomino ambayo ndiyo msingi mkuu wa mahusiano na maneno mangine.
MIUNDO YA KIRAI NOMINO
Kirai nomino kina miundo mbalimbali
I.Muundo wa nomino peke yake
Mfano: Cbaki)
Baba
Mama
Winnie
b. II.Nomino mbili au zaidi zilizounganishwa
Mfano: Baba na mama
Baba na bibi
Babu na bibi
Mwalimu na wanafunzi
Mjomba na shangazi
III.Muundo wa nomino na kivumishi kimoja au zaidi
Mfano: Mtoto Mweusi
Watoto wanene wazuri
Watoto na shangazi
IV. Muundo wa nomino na kivumishi kimoja au zaidi
Mfano: Yule mtoto
Watoto wake watatu wanene wazuri
d. V. Muundo wa kivumishi na jina
Mfano: Yule mtoto
Kile kitabu
VI. Nomino na kishazi tegemeza kivumishi
Mfano: Mbwa aliyepata kichaa
f. VII. Nomino , kivumishi na kishazi tegemezi kivumishi
Mfano: Msichana Yule mrembo uliyeniona naye jana
g. VIII.Nomino na kirai kivumishi
Mfano: Mzee mwenye duka kubwa kule kijijini
Watu wengi wenye matatizo ya kifedha
h. IX. Kiwakilishi pekee yake
Mfano: Wewe mimi yeye
i. X. Muundo wa kiwakilishi na kivumishi
Mfano: Vyake vyake
Wao wenyewe
II. KIRAI KIVUMISHI (KV)
Hiki ni kirai ambacho muundo wake umejikita katika kivumishi pamoja na neno au fungu la maneno linaloambatana na kivumishi.
N:B: Ingawa virai vivumishi hujibainisha kimuundo mara nyingi miuundo yake imekuwa ikichukuliwa kama sentensi kwa baadhi ya miundo ya virai nomino
Mfano: Watu wengi wana matatizo ya kifedha
KV
Mfano huu ni wa kirai nomino lakini ndani ya kirai nomino hicho kuna kirai kivumishi ambacho kimepigiwa mstari
MIUNDO YA VIRAI VIVUMISHI
a. Kivumishi na kielezi chake
Mfano: baya sana
Zuri sana
b. Kivumishi na kirai nomino
Mfano: Enye duka kubwa
Enye nguvu nyingi
Enye macho makubwa
c. Kivumishi na kirai kitenzi
Mfano: enye kupenda fujo
d. Kivumish na kirai kitenzi
Mfano: Ingine – enye matatizo
e. Kivumishi na kirai kiunganishi
Mfano: zuri wa kutamanisha
Pungufu wa akili
Hiki ni kirai ambacho muundo wake umekitwa katika mahusiano na kitenzi au uhusiano baina ya kitenzi na neno au fungu la maneno ambalo huambatana na kitenzi kimahusiano.
MIUNDO YA KIRAI KITENZI
a. Kitenzi peke yake
Mfano: Anaringa
Atapigwa
b. Kitenzi na nomino
Mfano: tumesemewa risala
KT
c. Kitenzi na nomino mbili
Mfano: Tulimpa mtoto chakula
KT
d. Kitenzi na kitenzi
Mfano: Watoto wanaimba wakicheza
KT
e. Kitenzi nomino na kitenzi
Mfano: tulimuomba mwalimu afundishe
KT
f. Muundo wa ruwaza wa kitenzi “kuwa”
Mfano: a. Unaotokana na kitenzi na kivumishi
– Alikuwa mrefu
b. Kitenzi na kirai kiunganishi
– alikuwa na pesa
c. Kitenzi na nomino pahala (kielezi)
– Alikuwa darasani
d. Kitenzi kielezi na kitenzi
-Itakuwa vizuri uwahi
IV. KIRAI KIELEZI (KE)
Tofauti na aina nyingine za virai miundo virai haijakitwa katika mahusiano baina ya neno kuu, yaani kielezi na neno au fungu la maneno linaloandamana na kelezi. Badala yake miundo ya kirai kielezi huwa inahusishwa maneno ambayo hufanya kazi kwa pamoja katika lugha kama misemo tu.
Mfano: Mara kwa mara
-Mara nyingi
-Sana sana
-Haraka haraka
N:B Dhima kubwa ya virai vielezi katika sentensi ni kueleza jinsi, mahali wakati na sababu zilizofanya tendo Fulani lifanyike.
Tofauti na virai vingine ambavyo nafasi yake ndani ya sentensi huwa yakudumu, nafasi ya virai vielezi hubadilika yaweza kuwa mwanzoni au mwishoni mwa sentensi
Mfano: mwalimu alifundisha jana jioni
KE
Jana jioni mwalimu alifundisha
KE
V. KIRAI KIUNGANISHI
Hiki ni kirai ambacho muundo wake umekitwa katika mahusinano baina ya maneno kama vile; kwa, na, katika, na kwenye katika fungu la maneno linaloambatana nacho. Kirai kiunganishini ni kirai ambacho neno kuu ni kiunganishi
NB: Katika lugha ya Kiswahili virai viunganishi vinamuundo mmoja tu nao ni ule wa kiunganishi na kirai nomino
Mfano: Kwa miguu
Kwa amri ya jeshi
Kwa baba yake
Katika chumba
Na mama
Kwenye pombe
Japokuwa virai hivi vinamuundo mmoja, yaani kiunganishi na kirai nomino vinatofautiana sana kimaana.
Mfano: Baadhi ya virai viunganishi vinaonesha dhana ya uhusika naVingine vinadokeza dhana ya mahali au
a. Pahala; – Katika chumba
Kwenye pombe
Kwa baba yake
b.Vingine vinadokeza dhana ya utumishi
Kama vile kwa kijiko
Kwa miguu
C.Vingine hudokeza sababu – kwa amri ya jeshi
3. KISHAZI
Hii ni tungo yenye kitenzi ambacho huweza kujitosheleza na kutoa taarifa iliyokamili au yaweza kuwa na kitenzi kisichojitosheleza na hivyo kushindwa kutoa taarifa iliyokamili au uliokusudiwa na mzungumzaji
Mfano: Msichana uliyemuona jana
Msichana anasoma
Mzee aliyepotea
Mzee amepatikana leo asubuhi
AINA ZA VISHAZI
Kuna aina kuu mbili za vishazi
1. KISHAZI HURU (k/Hr )
Kishazi huru ni kishazi kinachotawaliwa na kitenzi kikuu na hivyo kukifanya kishazi hicho kutoa ujumbe unaojitokeza na kisichohitaji maelezo yoyote ya ziada
Mfano: Wanafunzi wanamsikiliza mwalimu
-Mwalimu anafundisha wanafunzi
Vishazi hivi vinajitosheleza kwa sababu vinatoa ujumbe usiohitaji maelezo ya ziada
N:B: Vishazi vinahadhi sawa na sentensi sahili
II KISHAZI TEGEMEZI (K/TG)
Kishazi tegemezi ni kishazi ambacho kinatawaliwa na kitenzi ambacho hakikamilishi ujumbe ulokusudiwa na hivyo kukifanya kutegemea kitenzi kikuu cha kishazi huru ili kukamilisha ujumbe ulikusudiwa na mzungumzaji.
Mfano: –Wanafunzi waliokuwa darasani
– Mwalimu aliyefundisha
Vishazi hivi ni tegemezi kwa sababu vinatoa ujumbe usiojitosheleza hivyo vinahitaji kuandamana na kisha huru ili kukamilisha ujumbe uliokusudiwa.
Mfano : wanafunzi waliokuwa darasani wamefukuzwa shule.
Mwalimu aliyefundisha amesimamishwa kazi.
N:B Kishazi tegemezi hakikamilishi ujumbe mpaka kiandamane na kishazi huru. Kishazi tegemezi kinapoambatana na kishazi huru vyote kwa pamoja hutengeneza sentensi changamano.
AINA ZA VISHAZI TEGEMEZI
Vishazi tegemezi vinaweza kugawanya katika makundi makuu mawili
a. Kishazi tegemezi kivumishi (K/TGV au BV)
b. Kishazi tegemezi kielezi (K/TgE au BE)
KISHAZI TEGEMEZI KIVUMISHI
Vishazi tegemezi vumishi ni vishazi ambavyo huvumisha au hutoa maelezo zaidi kuhusu nomino zilizopo katika tungo, yaani nomino ya kiima au nomino ya shamirisho, kishazi tegemezi, kivumishi kinaweza kutokea kwenye kiima au kiima au kiarifu katika sentensi.
Mfano: Wanafunzi waliotoroka jana wanaadhibiwa leo asubuhi
BV
Mwalimu amewaadhibu wanafunzi waliotoroka jana
BV
KISHAZI TEGEMEZI KIELEZI
Hiki ni kishazi kinachotawaliwa na kitenzi ambacho huwa na utegemezi wa taarifa hiyo huhitaji kukamilisha taarifa hiyo kwa kuambatana na kitenzi kikuu cha kishazi huru. Kishazi tegemezi kielezi hutoa maelezo zaidi kuhusu kitezi kikuu kilichokuwepo katika tungo
Mfano: Alikikata alipolima
BE
Waalimu walipotuma walitufukuza
BE
Sifa za kishazi tegemezi
Kishazi tegemezi kinasifa bainifu ambazo hukifanya kijulikane kiurahisi
i Hakiwezi kutoa maana kamili kama hakijaambatana na kishazi huru
Mfano: Mwalimu alipoanza kufundisha
B
Mzee uliyemuona jana
B
ii. Kinaweza kuondolewa katika sentensi na kisiharibu maana ya sentensi nzima
Mfano: Mbwa aliyepata kichaa ameuwawa
Watoto waliponiona walifurahi
Kinaweza kutambulika kwa kuwepo vishazi vingine kama vile, ingawa, kwamba, ili, kwa sababu, au.
Mfano: -Mwalimu amesema kwamba wanafunzi wengi wamefaulu
– Wanafunzi ambao hawapo wataadhibiwa
B
– Ingawa walifika hatukuwaona
B
– Ili tuweze kuendeleza lazima tufanye kazi Kwa bidii
B
Kinaweza kutanguliwa au kikafuatwa na kishazi huru
Mfano: nimemuona Rehema nilipokwenda
B
HADHI YA VISHAZI
Vishazi huru vinahadhi sawa na sentensi sahili
Mfano: Ng’ombe amechinjwa leo asubuhi
Kishazi tegemezi ambacho huandamana na kishazi huru, hadhi yake hushuka na hivyo kukifanya kuwa na hadhi sawa na kirai /kikundi.
Mfano: Ng’ombe aliyenunuliwa jana
Hiki ni kishazi tegemezi na hadhi yake imeshuka kulingan na kirai tena kira nomino
DHIMA YA VISHAZI
Vishazi vinapotumika katika tungo huwa na dhima mbalimbali
– Vishazi tegemezi vivumishi hufanya kazi kama vivumishi katika tungo.
Mfano: Mtoto asiyesikia amepotea
V
– Baadhi ya vishazi tegemezi hufanya kazi kama vishazi
Mfano: Watoto wanaofurahisha wanavyoimba
E
4. SENTENSI
Sentensi ni kifungu cha maneno kinachoanzia neno moja na kuendelea lakini chenye muundo wa kiima na kiarifu au kikundi nomino na kikundi kitenzi
N.B; Sentensi ndiyo tungo kubwa kuliko tungo nyingine zote katika mpangilio wa tungo
MUUNDO WA SENTENSI
Sentensi ina sehemu kuu mbili (2) Sentensi ikigawanywa kwa kutumia kigezo cha kidhima ina sehemu kuu mbili ambazo ni KIIMA na KIARIFU
Sentensi ikigawanywa kwa kuangalia muundo wa sentensi basi sentensi hugawanywa katika sehemu kuu mbili yaani KIKUNDI NOMINO na KIKUNDI KITENZI.
Mgawanyo huu hutokana na kanuni kuu ya kisintaksia ambayo hudai kila sentensi iliyosahihi na inayokubaliwa na wazawa wa lugha ya Kiswahili ni lazima iwe na muundo wa kiima na kiarifu au kikundi nomino na kikundi kitenzi.
Kiima hutaja mtenda au mtendwa wa jambo na kiarifu huarifu jambo linalotendwa na kiima au alilotendwa na kiima
Mfano: Juma anacheza mpira.
Juma ni kiima yaani mtendwa na kiarifu ni anacheza mpira
Hapa pia nomino mpira ndiyo kiima, lakini kiima hiki kinataja kile kinachotendwa yaani mpira
KIIMA
Kiima ni sehemu ya sentensi ambayo hujaza na nafasi ya mtenda au mtendwa katika sentensi
NB: aghalabu kiima hutokea upande wa kushoto wa kitenzi
Mfano:Mwalimu/anafundisha wanafunzi
K
Wanafunzi/ wanafundishwa na walimu
K
Kwa kawaida kiima hukaliwa na jina au kikundi jina ambalo hujaza nafasi ya mtenda au mtendwa katika sentensi
VIPASHIO VYA KIIMA
Kiima kinajengwa na nini?
Kiima hujengwa na vipashio vifuatavyo
i. Jina peke yake
Mfano: Mwalimu / anafundisha wanafunzi
K
ii. Jina na Jina
Mfano: Baba na mama/wanakula
K
iii. Jina na kivumishi
Mfano: Mtoto mzuri/amepewa zawadi
K
iv. Kivumishi na jina
Mfano: Yule mwizi/amekamatwa
K
v. Kiswahili peke yake
Mfano: Wewe ni mzembe
K
vi. Kiwakilishi na kivumishi
Mfano: Yule mzembe / amefukuzwa
K
vii.Kitenzi jina na jina
Mfano: Kulia kwa mtoto/kunasikitisha
K
viii. Kitenzi jina na jina
Mfano: Kulia kwa mtoto/kunasikitisha
K
ix. Kitenzi jina na jina
Mfano: Kuungua kwa mtoto /kunasikitisha
K
x. Kitenzi jina na kivumishi
Mfano: Kuimba na kucheza kwake/kunafurahisha
K
xi. Jina na kishazi tegemezi kivumishi
Mfano: Mtoto aliyepotea /amepatikana leo asubuhi
K
xii.Nomino, kivumishi na kishazi tegemezi kivumishi
Mfano: Mtoto mzuri uliyemuona jana/ni ndugu yangu
K
xiii. Kivumishi nomino kivumishi na Bv
Mfano, Yule mtoto uliyemuona jana /ni mwanafunzi
K
KIARIFU (A)
Hii ni sehemu muhimu zaidi katika sentensi na wakati mwingine huweza kusimama peke yake bila kiima kwa kuwa hubeba viwakilishi vya kiima. Kiarifu ni sehemu katika sentensi ambayo hukaliwa na maneno ambayo huarifu tendo lililofanywa, linalofanywa au litakalofanywa na kiima.
Mfano: Mwalimu/anafundisha wanafunzi darasani
A
VIPASHIO VYA KIARIFU
i. Kitenzi kikuu peke yake
Mfano: Mtoto anacheza
A
ii. Kitenzi kisaidizi au visaidizi vilivyo sambamba na (T)kitenzi kikuu
Mfano: Mtoto alikuwa anataka kucheza
A
iii. Kitenzi kishirikishi na shamirisho
Mfano: Watoto/wanacheza uwanjani
A
Iv Kitenzi kikuu na chagizo
Mfano: Watoto/wanacheza uwanjani vizuri
A
v. Kitenzi kikuu shamirisho na chagizo
Mfano: Mwalimu/anafundisha wanafunzi darasani
A
vi. Kitenzi kisaidizi kikuu na shamirisho
Mfano: Mwalimu /alikuwa anafundisha wanafunzi wengi
A
vii. Kitenzi kisaidizi kikuu na chagizo
Mfano: Mwalimu/alikuwa nafundisha darasani
A
viii. Vitenzi visaidizi kikuu, shamirisho na chagizo
Mfano: Mzazi/alikuwa anataka kuwarudisha watoto wake nyumbani
A
SHAMIRISHO (sh)
Shamirisho ni jina au kikundi jina (kirai nomino) kinachojaza nafasi ya mtendwa au mtenda, mtendwa katika sentensi. Shamirisho hutokea baada ya kitenzi kikuu au kitenzi kishirikishi katika sentensi,
Shamirisho hujibu swali mtenda amemtenda nani, Au mtendwa ametendewa nini?.lakini pia mtendwa ametendwa na nani?
Mfano: Wanafunzi/wanasoma vitabu
Sh
Juma/alimisomea Asha kitabu
Sh
CHAGIZO (ch)
Chagizo ni sehemu ya sentensi ambayo hutokea upande wa kiarifu ambayo huwa na neno au kikundi cha maneno ambacho hujaza nafasi ya kielezi.
Mfano:Mama /amekwenda nyumbani
Ch
Mtoto /anacheza mpira vizuri sana
Ch
N:B Chagizo huwezakutokea mara baada ya kitenzi kikuu au mara baada ya shamirisho
AINA ZA SENTENSI
KKuna aina kuu nne za sentensi
Sentensi changamano
Sentensi sahili/ huru.
3. Sentensi shurutia
Sentensi Ambatano
1.SENTENSI SAHILI/HURU
Hii ni aina ya sentensi ambayo hutawaliwa na kishazi huru. Kishazi hicho kinaweza kuwa kifungu tenzi kimoja ambacho kinaweza kuwa na kitenzi kikuu au kitenzi kisaidizi na kitenzi kikuu au kitenzi kishirikishi na shamirisho
Mfano: Juma ni mzembe
Juma alikuwa mzembe sana
Mwalimu alikuwa nafundihsa darasani
MIUNDO YA SENTENSI HURU /SAHILI
Muundo wa kitenzi kikuu peke yake (tawaliwa)
Mfano: Wanacheza
Alinipiga
Wanasoma
i.Muundo wa kitenzi kikuu peke yake (tawaliwa)
Mfano: Wanacheza
Alinipiga
Wanasoma
ii.Muundo wa kitenzi na kitenzi kikuu
Mfano: Alikuwa anasoma
Walikuwa wanataka kufundishwa
ii Muundo wa kirai na kirai kitenzi
Mfano; Mwalimu anafundisha
Wanafunzi wanamsikiliza
iii. Muundo wa virai vitenzi vilivyokitwa katika kitenzi kuwa
Mfano: John alikuwa kijana mzuri
Mwalimu atakuwa darasani
Aisha angekuwa wa kwanza
V.Muundo ambapo virai nomino na virai kitenzi vinaambatana na vijalizo
Mfano: Baba yangu alinunua machungwa mawili usiku
SIFA ZA SENTENSI SAHILI/HURU
1. .Inakiima ambacho kinaweza kutajwa wazi au kisitajwe kama kinaeleweka.
2. Inakiungo ambacho kinaunda kitenzi kikuu kimoja au kitenzi kiuu c akitenzi kisaidizi au kitenzi kuku na shamrisha na chagizo
3. Haifungamani na sentensi nyingine na inajitosheleza kimuundo na kimaana
UCHANGANUZI WA SENTENSI SAHILI
Kuchanganua sentensi ni kitendo au mbinu ya kuitenga au kuigawa sentensi katika sehemu mbalimbali ambazo hujenga au kuiunda sentensi hiyo. Kuna mikabala mikuu miwili ya uchanganuzi wa sentensi,
1. Kwa kutumia mkabala wa kimapokeo ambapo sentensi hugawanywa katika kiima na kiarifu na baadaye hufuatiwa na vipashio vinavyojenga kiima na kiarifu
iii. Mkabala wa kimuundo/ kisasa ambapo sentensi hugawanywa katika sehemu kuu mbili yaani kirai nomino na kirai kitenzi kisha hufuatwa na vipashio vijengavyo kirai nomino na kirai kitenzi
Mfano; Wanafunzi wale walikua wanasoma darasani
N:B
Katika uchanganuzi wa sentensi ni muhimu kutofundishwa mikabala yote miwili (haipaswi)
Lakini kuna baadhi ya wataalamu wanachanganya mikabala yote Miwili katika uchanganuzi wao wa sentensi. Mfano; F.Nkwera (1978) TUMI (1988) J.S.Mdee (1996) Mohamed Taasisi ya dimu (1966)
UCHANGANUZI WAKE
i. Kutaja aina ya sentensi
ii Kutaja sehemu za sentensi yaani kiima/kikundi nomino, kiarifu/kikundi kitenzi
iii Kutaja vipashio vinavyojenga kiima na kiarifu
iv.Kutaja aina za maneno yote yaliyomo katika sentensi
v.Kuandika upya sentensi hiyo.
AINA ZA UCHANGANUZI WA SENTENSI
Uchanganuzi wa sentensi hufuata
i.Mishale/ mistari
ii.Matawi/msonge/ngoe
iii.Maelezo/maneno
iv.Parandesi/mabano
v jedwali/visanduku
1. UCHANGANUZI WASENTENSI SAHILI
NJIA YA MANENO
A.MKABALA NA KIMPOKEO
i. Mtoto Yule alikuwa anataka kucheza mpira wake uwanjani
Hii ni sentensi sahili
Kiima ni mtoto Yule
Kiima kinanomino na kivumishi
Nomino ni mtoto
Kivumishi ni Yule
Kiarifu ni alikuwa anataka kucheza mpira wake uwanjani
Kiarifu kina vitenzi visaidizi viwili kitenzi kikuu, shamrisho, chagizo
Kitenzi kisaidizi cha kwanza ni alikuwa
Kitenzi kisaidizi cha pili ni anataka
Kitenzi kikuu ni kuchezea
Shamirisho ni mpira wake
Nomino ni mpira
Kivumishi ni wake
Chagizo ni uwanjani
Kielezi ni uwanjani
B.MKABALA WA KISIASA
Mtoto yule alikuwa anataka kuchezea mpira wake uwanjani
Hii ni sentensi sahili
Kirai nomino ni “mtoto Yule”
Kirai nomino kina nomino na kivumishi
Nomino ni mtoto
Kivumishi ni Yule
Kirai kitenzi ni alikuwa anataka kucheza mpira wake uwanjani
Kirai kitenzi kina vitenzi visaidizi viwili kitenzi kikuu kirai,nomino na kirai kielezi
Kitenzi kisaidizi cha kwanza ni alikuwa
Kitenzi kisaidizi cha pili ni anataka
Kitenzi kikuu ni kucheza
Kirai nomino kina nomino na kivumishi
Nomino ni mpira
Kivumishi ni wake
Kirai kielezi kina kielezi
Kielezi ni uwanjani
ii. NJIA YA MISHALE
A. MKABALA WA KIMAPOKEO
Mtoto Yule alikuwa anataka kucheza mpira wake uwanjani
B. MKABALA WA KISASA
III. NJIA YA MATAWI
IV. NJIA YA JEDWALI
A. MKABALA WA KIMAPOKEO
| S.SAHILI | |||
| K | A | ||
| P | SH | ||
| N | T | N | V |
| JUMA | NI | MTOTO | MWEMA |
B. MKABALA WA KISASA
| S.SAHILI | |||
| KN | KT | ||
| P | KN | ||
| N | T | N | V |
| JUMA | NI | MTOTO | MWEMA |
2.SENTENSI CHANGAMANO
Ni sentensi inayotawaliwa na kishazi huru kimoja au zaidi, na kishazi tegemezi kimoja au zaidi. Kishazi huru/tegemezi hicho kinaweza kutokea upande wa kiima au kiarifu
Mfano: Wanafunzi waliotoroka jana wameadhibiwa leo asubuhi
B
Mwalimu amewaadhibu wanafunzi waliotoroka jana
B
NB: Sifa kubwa ya sentensi changamano ni kuwa na kishazi tegemezi ambacho hutegemea kishazi huru kilichomo ndani ya sentensi hiyo.
MIUNDO YA SENTENSI CHANGAMANO
Vishazi tegemezi vilivyomo ndani ya sentensi changamano ndiyo hutupatia miundo mbalimbali ya sentensi.
Hii ni miundo ambayo kirai nomino hubeba kishazi tegemezi kirejeshi ambacho hurejesha tendo kwa mtenda au mtendwa
Mfano: Mbuzi aliyenunuliwa juzi ameibwa leo asubuhi
BV
Miundo yenye vishazi tegemezi vielezi
Hii ni miundo ambayo vishazi tegemezi hurejelewa/hueleza hali ya vitenzi vilivyomo kutoka vishazi huru
Mfano: Mimi sikuvutiwa alivyosema
BE
Juma aliponiona alikimbia
BE
UCHANGANUZI WA SENTENSI CHANGAMANO
Uchanganuzi wa sentensi changamano huwa na hatua zifuatazo
i.Kutaja aina ya sentensi
ii.Kutaja kiima/kirai nomino na kiarifu/kirai kitenzi
iii.Kutaja vishazi vilivyomo katika sentensi nakishakueleza kazi ya kila kishazi
Kwa mfano: Kutaja kama kishazi tegemezi kinavumisha jina au kikundi jina kilichopo katika kiini
Mfano: Mbuzi aliyenunuliwa juzi ameibwa leo asubuhi
BV
Mwalimu aliwaadhibu wanafunzi waliotoroka
Bv
b. Kutaja kama kishazi tegemezi kinavumisha nomino au kikundi nomino kilichopo katika shamirisho.
c. Kutaja kama kishazi tegemezi kinatoa maelezo zaidi kuhusu kitenzi kikuu kilichopo katika kishazi huru
Mfano: Juma aliponiona alikimbia
BE
Juma alikimbia aliponiona
BE
Iv Kutaja aina zote za maneno katika sentensi hiyo
V.Kurudia kuandika sentensi hiyo
I. NJIA YA MATAWI.
A: MKABALA WA KIMAPOKEO
Mtoto aliyekuletea maji ya kunywa ni mwanangu
Mtoto aliyekuletea maji ya kunywa ni mwanangu
SENTENSI SHURUTIA
Ni sentensi ambayo huwa na vishazi tegemezi viwili ambavyo utegemezi wake hutokana na mofimu “nge”- ngali –ngeli na –ki-. Mofimu hizi hufanya vishazi hivyo vitegemeane yaani kufanyika kwa tendo moja kunategemea tendo jingine au kutokuendeka kwa jambo fulani hutegemea kutokutendeka kwa jambo Fulani,
Mfano: Juma angejibu maswali yote angefaulu mtihani
– Ukisoma kwa bidii utafaulu mtihani
N:B Mofimu hizi zinapotumika katika sentensi shurutia huwa hazitakiwi kuchanganywa
SWALI: Huku ukitumia mifano onesha tofauti iliyopo kati ya sentensi na tungo
NGELI ZA MAJINA (NOMINO)
Neno ngeli ni neno la Kiswahili lililotolewa kutoka lugha ya kihaya likiwa na maana ya vitu vinavyofanana au vinavyoshabihiana.
Kwa hiyo ngeli za nomino na makundi ya majina yanayofanana au yanayowiana kwa kutuma kigezo Fulani. Nomino za lugha ya Kiswahili zinaweza kuwekwa katika makundi yanayofananana kwa kutumia vigezo vikuu viwili.
i. ) Kwa kutumia kigezo cha mofolojia ya maneno hayo ambacho huyapanga majina kwa kuangalia maumbo ya umoja na wingi wa majina hayo.
ii.) Ni kigezo cha kisintaksia ambacho huyagawa majina katika makundi yanayowiana kwa kuzingatia uhusiano uliopo baina ya majina na vitenzi.Majina yote yanayohusiana kwa namna moja au kwa namna inayofanaa yanapoishia na vitenzi hufanya kundi moja la ngeli.
KIGEZO CHA KIMOFOLOJIA/MAUMBO YA UMOJA NA WINGI
Hiki ni kigezo kilichotumika na wanasarufi wa mwanzo ambao waliainisha majina kulingana na maumbo ya umoja na wingi au viambishi awali vya majina hayo. Majina hayo yanayofanana katika viambishi awali yaliwekwa katika kundi moja na kufanya kundi moja la ngeli. Kama sarufi hao wapo walioyagawa majina katika makundi kumi na nane(18) na uongozi ulioyagawa majina hayo katika makundi tisa (9) lakini kwa kutumia kigezo hicho hicho cha kimafolojia kwa kutumia kigezo hiki tutayafafanua makundi ngeli kumi na nane (18) za majina ya Kiswahili.
| NGELI | SIFA ZA MAJINA | MFANO |
| 1.Mu | -Majina ya viumbe hai isipokuwa mimea | m-tu wa –tu |
| 2.Wa | -Vitenzi jina vyote vinavyotaja watu vina | m-toto wa- toto |
| -Vitenzi jina vyote vinavyotaja watu
Vinavyoanza na “m” katika moja na “wa” katika wingi |
m-fungaji wa fugaji | |
| 3.M- | -Majina ya baadhi ya mimea | m-ti mi –ti |
| 4Mi- | -Majina ya vitu vyote vinavyoanza na “M” katika umoja na “mi”katika wingi | m-papai mi – papai
m-pir mi-pira M-sumeno mi-sumeno |
| -Majina ya matendo/vitenzi jina vinayoanza na “m” katika umoja na “mi” katika umoja na “mi” katika wingi | m-kasi mi-kasi
m-chezo mi- chezo m-tupo mi-tupo |
|
| 5.Ki | ||
| 6 vi- | -Majina yote yanayoanza na “ki-“ katika umoja na “vi-“ katika wingi | Ki-nu vi-nu
Ki-kapu vi-kapu Ki- umbe vi- umbe |
| -Majina ya vitu vinayoanza na “ch” katika umoja na “vy” katika wingi | ki-goda vi-goda
ch-akula vy-akula ch-uma vy-uma |
|
| -Majina ya viumbe yanayoambikwa kiambishi”ki” mwanzoni cha kuvumisha | Ki-zee vi-zee
Ki-vulana vi-vulana Ki-toto vi-toto |
|
| 7.Ji- | -yanaingia majina yanayoanza na | |
| 8.Ma | Ji-katika umoja na wingi | Ji-cho ma –we |
| -Majina ya baadhi ya sehemu sa mwili wa binadamu wanyama au sehemu za mtu | Ji – cho ma-cho
Goti ma-goti Ji-no meno |
|
| -Majina ya mkopo yenye kuanzana “ma” katika wingi | Sikio ma-sikio
Maziwa maziwa |
|
| -Majina yenye kueleza dhana ya wingi japokuwa hayahesabiki | Shati ma-shati
Bwana ma – bwana Ua ma – ua |
|
| -Majina yote yanayoanzia na N-na kufuatwa na konsonati ch, d, g, j, z, y katika umoja na wingi | Njaa,nguo, nchi, ndoa nzi
Nje, nyumba |
|
| 9 N | -Majina yanayoanza na M- na Mb | Mbuga, mboga, mvua mvinyo, mvi, mbao, taa |
| 10 | -Majina ya mkopo | |
| N:B: Maumbo ya umoja na wingi katika majina haya haya badiliki | Kalamu | |
| 11U
12N |
-Majina yote yanayoanza na
U- katika umoja na N-au Mb- katika wingi |
U-so N-nyuso
U-zi N-yuzi U – bao Mb – ao u-limi ndimi |
| 13 U | -Majina yote yanayoanza na | U-asi ma – asi |
| 14Ma | U – katika umoja -ma-
Katika wingi |
U-gonjwa ma – gonjwa
U-gonjwa ma-gonjwa |
| 15 ku | Majina yanayotokana na vitenzi vinavyoonea ku- mwanzoni | Ku – imba
Ku –cheza Ku-la |
| 16. Pa | Huonesha mahali pa mbali
Kidogo palipo wazi |
pahala |
| 17. Mu | Kuonesha mahali pa mbali lakini ndani | Mule |
| 18.ku | Mahali pa mbali zaidi | kule |
FAIDA ZA UAINISHAJI NGELI KIMOFOLOJIA
1. Hutumika kuonesha uhusiano wa lugha zenye asili moja
Mfano: Lugha ya Kiswahili na lugha mbalimbali za kibantu. Majina mengi ya lugha ya Kiswahili yana maumbo dhahiri ya umoja na wingi pia majina mbalimbali ya lugha za kibantu yana sifa hiyo.
2. Ni rahisi kugawanya majina hasa yale yenye maumbo ya umoja na wingi katika makundi mbali mbali kwa kutumia kigezo hiki.
3. Kutumika kuonesha maumbo ya umoja na wingi katika nomino
MATATIZO YA UAINISHAJI KIMOFOLOJIA
1. – Ni vigumu kuyapanga majina yasiyokuwa na maumbo ya umoja na wingi katika makundi yake kwa kutumia vigezo hiki.
2. – Hakitilii maanani miundo ya sentensi kwa mfano nomino kama kipofu, kiongozi, kijana, zilipaswa kuwa katika ngeli ya ki-vi lakini zimepelekewa katika ngeli ya kwanza kwa kuwa zinaoana kimuundo na nomino nyingine za kundi hilo. Nomino hizo kimefolojia zinatofautiana na nomino nyingine za ngeli ya kwanza na ya pili.
3. – Hakikidhi mahitaji ya sulubu na sentensi .
Mfano: Kitabu changu kimepotea
Vitabu vingi vimepotea
Kisu changu kimepotea
Visu vyangu vimepotea
Kijana wangu amepotea
Vijana wangu wamepotea
Baadhi ya nomino hazikidhi sababu za sentensi
4. Kuna viambishi vya ngeli vinavyofanana na kujirudia rudia kwa baadhi ya makundi ya majina. Mfano kiambishi mu – kinajitokeza katika ngeli ya makundi ya majina. Mfano kiambishi mu – kinajitokeza katika ngeli 3; ngeli kiwakilishi ma-cha ngeli ya 8; kinajitokeza katika ngeli ya 1
Kiambishi N. Kinajitokeza katika ngeli ya kumi na mbili pia kinatumika katika ngeli ya tisa na ya kumi.
KIGEZO CH A KISINTAKSIA
Hiki ni kigezo ambacho huyagawa majina katika makundi mbalimbali kutokana na kigezo cha upatanisho wa kisarufi uliopo kati ya maji na viambishi awali vilivyopo katika vitenzi ambavyo huyapatanisha majina hayo na vitenzi.
Majina yote yanayotumia viambishi awali vipatanishi vinavyofanana huwekwa katika kundi moja na kufanya kundi moja la ngeli. Kwa kutumia kigezo hiki kuna jumla ya ngeli tisa za nomino
| NGELI | Viambishi awali vipatanishi | Mfano |
| a -wa | a -wa | Kiongozi amepotea/viongozi wamepata |
| a-umoja, | Simba amepotea/simba wamepotea | |
| wa-wingi | ||
| u-i | u-(umoja) | Mto umefunika |
| i-(wingi) | Mito imefunika | |
| Mti umeanguka | ||
| Miti imeanguka | ||
| Li – ya | li-(umoja) | Yai limevunjika |
| Ya-(wingi) | Mayai yamevunjika | |
| Gari limetengenezwa | ||
| Magari yamebaribika | ||
| Ki-vi | Ki – (umoja) | Kiti kimevunjika |
| Vi-(wingi) | Viti vimevunjika | |
| Chakula kimemwagika | ||
| Vyakula vimemwagika | ||
| i-zi | i-(umoja) | Nchi imefilisika |
| Zi-(wingi) | Nchi zimefilisika | |
| u-zi | u-(umoja) | Ukuta umebomoka |
| Zi(wingi) | Kuta zimebomoka | |
| Ubao umechafuka | ||
| Mbao zimechafuka | ||
| u-ya | u-(wingi) | Ugonjwa umeenea |
| Ya-(wingi) | Magonjwa yameenea | |
| Ubaya umeongezeka | ||
| Mabaya yameongezeka | ||
| ku | Ku- | Kucheza kunafurahisha |
| Kula kwake kunasikitisha | ||
| Kuimba kwao kunapendeza | ||
| Pa | Pale panapendeza | |
| Mu | Mule mwanagiea | |
| Ku | Kule kunapendeza |
FAIDA ZA KIGEZO HIKI
1. – Hutumika kama kigezo cha ulinganifu wa lugha haswa Kiswahili na lugha za kibantu
2. – Hutumika kuyapanga majina katika makundi yanayofanana
3. -Huweza kuyaweka majina katika makundi kiurahisi zaidi hata yake yasiyokuwa na maumbo ya umoja na wengi ilimradi yahusiane kisarufi
MATATIZO YA KIGEZO HIKI
1. Katika ngeli ya kwanza kuna vipatanishi viwili vya umoja ambavyo ni yu na-a- kiambishi yu – ni cha Kiswahili cha kilahaja sio Kiswahili sanifu.
2. Huyaweka majina yenye maumbo na sifa tofauti katika kundi moja. Mfano nomino za kipekee kama vile Juma Amina Latifa na zile za kawaida kama vile chura, kaka ,mama , baba
3. Kuna baadhi ya majina ambayo viambishi vipatanishi vina utata hivyo inakuwa vigumu kuyainisha mfano: Jambazi amepigwa risasi /majambazi yamepigwa risasi
4. Kuna vipatanishi vinavyofanana katika ngeli.Mfano kiambishi -u- cha umoja katika ngeli ya pili kinajitokeza katika ngeli ya sita na ngeli ya saba. Kiambishi kipatanishi i – cha wingi cha ngeli ya pili kinajitokeza katika ngeli ya tano umoja na kiambishi patanishi “zi” wingi cha ngeli ya tano kinajitokeza katika ngeli ya sita wingi
MATUMIZI YA NGELI
1. Hutumika kuyapanga majina katika makundi yanayoshabihiana kwa kutumia kigezo maalumu mfano: kimofolojia na kisintaksia
2. Hutumika kutambulisha maumbo ya umoja na wingi katika nomino na vivumishi. Mfano;
M-toto, m-zuri
Ki-tabu ki-zuri
3. Hutumika kuonesha upatanishi wa kisarufi uliopo kati nomino, vivumishi na vitenzi mfano: Mtoto mzuri amepata
-Kitu kizuri kimepotea
4. Hutumika kuonesha uhusiano baina ya lugha ya Kiswahili lugha mbalimbali za kibantu
MADA ZOTE ZA KISWAHILI KIDATO CHA TANO BOFYA HAPO CHINI KWA KILA KUSOMA MAADA
FASIHI KWA UJUMLA
MAENDELEO YA FASIHI SIMULIZI
MAENDELEO YA KISWAHILI
MATUMIZI YA SARUFI
UTUNGAJI
UTUMIZI WA LUGHA
ALSO READ
O, LEVEL FULL STUDY NOTES FOR ALL SUBJECTS
A’ LEVEL FULL STUDY NOTES FOR ALL SUBJECTS
I need your help